ปทรูปสิทธิ_๔.๒ สมาสกัณฑ์_กัมมธารยสมาส

กมฺมธารยสมาส

อถ กมฺมธารยสมาโส วุจฺจเต.

โส จ นววิโธ วิเสสนปุพฺพปโท วิเสสนุตฺตรปโท วิเสสโนภยปโท อุปมานุตฺตรปโท สมฺภาวนาปุพฺพปโท อวธารณปุพฺพปโท นนิปาตปุพฺพปโท กุปุพฺพปโท ปาทิปุพฺพปโท จาติ.

ตตฺถ วิเสสนปุพฺพปโท ตาว— “มหนฺต ปุริส”อิตีธ อุภยตฺถ ปฐเมกวจนํ สิ,

ตุลฺยาธิกรณภาวปฺปสิทฺธิธตฺถํ จสทฺท ตสทฺทปฺปโยโค, มหนฺโต จ โส ปุริโส จาติ

วิคฺคเห— อิโต ปรํ “วิภาสา รุกฺขติณ”อิจฺจาทิโต “วิภาสา”ติ สมาสวิธาเน สพฺพตฺถ วตฺตเต.

๓๓๙. ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย.

ทฺเว ปทานิ นามิกานิ ตุลฺยาธิกรณานิ อญฺญมญฺเญน สห วิภาสา สมสฺยนฺเต, ตสฺมึ ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ สติ โส สมาโส กมฺมธารยสญฺโญจ โหติ.

ทฺเว ปทานิ ทฺวิปทํ, ตุลฺยํ สมานํ อธิกรณํ อตฺโถ ยสฺส ปททฺวยสฺส ตํ ตุลฺยาธิกรณํ,

ตสฺมึ ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ. ภินฺนปฺปวตฺตินิมิตฺตานํ ทฺวินฺนํ ปทานํ วิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน เอกสฺมึ อตฺเถ ปวตฺติ ตุลฺยาธิกรณตา. กมฺมมิว ทฺวยํ ธารยตีติ กมฺมธารโย. ยถา หิ กมฺมํ กฺริยญฺจ ปโยชนญฺจ ทฺวยํ ธารยติ, กมฺเม สติ กฺริยาย, ปโยชนสฺส จ สมฺภวโต, ตถา อยํ สมาโส เอกสฺส อตฺถสฺส ทฺเว นามานิ ธารยติ, ตสฺมึ สมาเส สติ เอกตฺถโชตกสฺส นาม ทฺวยสฺส สมฺภวโต.

ปุเร วิย สมาสสญฺญาวิภตฺติโลปปกติภาวา, สมาเสเนว ตุลฺยาธิกรณภาวสฺส วุตฺตตฺตา

“วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทตสทฺทานมปฺปโยโค.

๓๔๐. มหตํ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเท.

มหนฺตสทฺทสฺส มหา โหติ ตุลฺยาธิกรเณ อุตฺตรปเท ปเร.

มหตนฺติ พหุวจนคฺคหเณน กฺวจิ มหอาเทโส จ, เอตฺถ จ วิเสสนสฺส ปุพฺพนิปาโต วิเสสนภูตสฺส ปุพฺพปทสฺส มหาเทสวิธานโตว วิญฺญายติ.

“กมฺมธารโย, ทิคู”ติ จ วตฺตเต.

๓๔๑. อุเภ ตปฺปุริสา.

อุเภกมฺมธารยทิคุสมาสา ตปฺปุริสสญฺญา โหนฺติ.

ตสฺส ปุริโส ตปฺปุริโส, ตปฺปุริสสทิสตฺตา อยมฺปิ สมาโส อนฺวตฺถสญฺญาย ตปฺปุริโสติ วุตฺโต. ยถา หิ ตปฺปุริสสทฺโท คุณมติวตฺโต, ตถา อยํ สมาโสปิ. อุตฺตรปทตฺถปฺปธาโน หิ ตปฺปุริโสติ. ตโต นามพฺยปเทโส สฺยาทฺยุปฺปตฺติ. อยํ ปน ตปฺปุริโส อภิเธยฺยวจโน, ปรลิงฺโค จ.

มหาปุริโส, มหาปุริสา อิจฺจาทิ ปุริสสทฺทสมํ, เอวํ มหาวีโร, มหามุนิ, มหนฺตญฺจ ตํ พลญฺจาติ มหาพลํ, มหพฺภยํ, มหอาเทโส. สนฺโต จ โส ปุริโส จาติ สปฺปุริโส, “สนฺตสทฺทสฺส โส เภโพ จนฺเต”ติ เอตฺถ จสทฺเทน สนฺตสทฺทสฺส สมาเส อภกาเรปิ สาเทโส, ตถา ปุพฺพปุริโส, ปรปุริโส, ปฐมปุริโส, มชฺฌิมปุริโส, อุตฺตมปุริโส, ทนฺตปุริโส, ปรมปุริโส, วีรปุริโส, เสตหตฺถี, กณฺหสปฺโป, นีลุปฺปลํ, โลหิตจนฺทนํ.

กฺวจิ วิภาสาธิการโต น ภวติ, ยถา— ปุณฺโณ มนฺตานิปุตฺโต, จิตฺโต คหปติ, สกฺโก เทวราชาติ.

ปุมา จ โส โกกิโล จาติ อตฺเถ สมาเส กเต—

“โลป”นฺติ วตฺตเต.

๓๔๒. ปุมสฺส ลิงฺคาทีสุ สมาเสสุ.

ปุมอิจฺเจตสฺส อนฺโต อกาโร โลปมาปชฺชเต ลิงฺคาทีสุ ปรปเทสุ สมาเสสุ, “อํโม นิคฺคหีตํ ฌลเปหี”ติ มการสฺส นิคฺคหีตํ. ปุงฺโกกิโล. เอวํ ปุนฺนาโค.

ขตฺติยา จ สา กญฺญา จาติ วิคฺคยฺห สมาเส กเต—

“ตุลฺยาธิกรเณ, ปเท, อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจ”ติ จ วตฺตเต.

๓๔๓. กมฺมธารยสญฺเญจ.

กมฺมธารยสญฺเญจ สมาเส อิตฺถิยํ วตฺตมาเน ตุลฺยาธิกรเณ อุตฺตรปเท ปเร ปุพฺพภูโต อิตฺถิวาจโก สทฺโท ปุพฺเพ ภาสิตปุมา เจ, โส ปุมา อิว ทฏฺฐพฺโพติ ปุพฺพปเท อิตฺถิปฺปจฺจยสฺส นิวตฺติ โหติ.

ขตฺติยกญฺญา, ขตฺติยกญฺญาโย อิจฺจาทิ. เอวํ รตฺตลตา, ทุติยภิกฺขา,

พฺราหฺมณี จ สา ทาริกา จาติ พฺราหฺมณทาริกา, นาคมาณวิกา.

ปุพฺพปทสฺเสวายํ ปุมฺภาวาติเทโส, เตน “ขตฺติยกุมารี กุมารสมณี ตรุณพฺราหฺมณี”ติอาทีสุ อุตฺตรปเทสุ อิตฺถิปฺปจฺจยสฺส น นิวตฺติ โหติ.

อิตฺถิยมิจฺเจว กึ? กุมารีรตนํ, สมณีปทุมํ.

ภาสิตปุมาติ กึ? คงฺคานที, ตณฺหานที, ปถวีธาตุ. “นนฺทาโปกฺขรณี, นนฺทาเทวี”ติอาทีสุ ปน สญฺญาสทฺทตฺตา น โหติ.

ตถา ปุรตฺถิโม จ โส กาโย จาติ ปุรตฺถิมกาโย, เอตฺถ จ กาเยกเทโส กายสทฺโท. เอวํ ปจฺฉิมกาโย, เหฏฺฐิมกาโย, อุปริมกาโย, สพฺพกาโย, ปุราณวิหาโร, นวาวาโส, กตรนิกาโย, กตมนิกาโย, เหตุปฺปจฺจโย, อพหุลํ พหุลํ กตนฺติ พหุลีกตํ, ชีวิตปฺปธานํ นวกํ ชีวิตนวกํ อิจฺจาทิ.

วิเสสนุตฺตรปเท ชินวจนานุปโรธโต เถราจริยปณฺฑิตาทิ วิเสสนํ ปรญฺจ ภวติ. ยถา— สาริปุตฺโต จ โส เถโร จาติ สาริปุตฺตตฺเถโร. เอวํ มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร, มหากสฺสปตฺเถโร, พุทฺธโฆสาจริโย, ธมฺมปาลาจริโย, อาจริยคุตฺติโลติ วา, มโหสโธ จ โส ปณฺฑิโต จาติ มโหสธปณฺฑิโต. เอวํ วิธุรปณฺฑิโต, วตฺถุวิเสโส.

วิเสสโนภยปโท ยถา— สีตญฺจ ตํ อุณฺหญฺจาติ สีตุณฺหํ, สินิทฺโธ จ โส อุณฺโห จาติ สินิทฺธุณฺโห, มาโส. ขญฺโชจ โส ขุชฺโชจาติ ขญฺชขุชฺโช. เอวํอนฺธพธิโร, กตากตํ, ฉิทฺทาวฉิทฺทํ, อุจฺจาวจํ, ฉินฺนภินฺนํ, สิตฺตสมฺมฏฺฐํ, คตปจฺจาคตํ.

อุปมานุตฺตรปเท อภิธานานุโรธโต อุปมานภูตํ วิเสสนํ ปรํ ภวติ. ยถา—สีโห วิย สีโห, มุนิ จ โส สีโห จาติ มุนิสีโห. เอวํ มุนิวสโภ, มุนิปุงฺคโว, พุทฺธนาโค, พุทฺธาทิจฺโจ, รํสิ วิย รํสิ, สทฺธมฺโม จ โส รํสิ จาติ สทฺธมฺมรํสิ. เอวํ วินยสาคโร, ปุณฺฑรีกมิว ปุณฺฑรีโก, สมโณ จ โส ปุณฺฑรีโก จาติ สมณปุณฺฑรีโก, สมณปทุโม. จนฺโท วิย จนฺโท, มุขญฺจ ตํ จนฺโท จาติ มุขจนฺโท. เอวํ มุขปทุมํ อิจฺจาทิ.

สมฺภาวนาปุพฺพปโท ยถา— ธมฺโม อิติ พุทฺธิ ธมฺมพุทฺธิ. เอวํ ธมฺมสญฺญา, ธมฺมสงฺขาโต, ธมฺมสมฺมโต, ปาณสญฺญิตา, อสุภสญฺญา, อนิจฺจสญฺญา, อนตฺตสญฺญา, ธาตุสญฺญา, ธีตุสญฺญา, อตฺตสญฺญา, อตฺถิสญฺญา, อตฺตทิฏฺฐิ อิจฺจาทิ.

อวธารณปุพฺพปโท ยถา— คุโณ เอว ธนํ คุณธนํ. เอวํ สทฺธาธนํ, สีลธนํ, ปญฺญาธนํ, จกฺขุ เอว อินฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริยํ. เอวํ จกฺขายตนํ, จกฺขุธาตุ, จกฺขุทฺวารํ, รูปารมฺมณมิจฺจาทิ.

นนิปาตปุพฺพปโท ยถา— น พฺราหฺมโณติ อตฺเถ กมฺมธารยสมาเส, วิภตฺติโล

ปาทิมฺหิ จ กเต—

“อุเภตปฺปุริสา”ติ ตปฺปุริสสญฺญา.

๓๔๔. อตฺตํ นสฺส ตปฺปุริเส.

นสฺส นิปาตปทสฺส ตปฺปุริเส อุตฺตรปเท ปเร สพฺพสฺเสว อตฺตํ โหติ.

ตปฺปุริเสกเทสตฺตา ตปฺปุริโส, อพฺราหฺมโณ.

น นิเสโธ สโต ยุตฺโต, เทสาทินิยมํ วินา;

อสโต จาผโล ตสฺมา, กถมพฺราหฺมโณติ เจ?

นิเสธตฺถานุวาเทน, ปฏิเสธวิธิ กฺวจิ;

ปรสฺส มิจฺฉาญาณตฺตา-, ขฺยาปนาโยปปชฺชเต.

ทุวิโธ จสฺสตฺโถ ปสชฺชปฺปฏิเสธปริยุทาสวเสน.

ตตฺถ โย “อสูริยปสฺสา ราชทารา”ติอาทีสุ วิย อุตฺตรปทตฺถสฺสสพฺพถา อภาวํ ทีเปติ,

โส ปสชฺชปฺปฏิเสธวาจี นาม. โย ปน “อพฺราหฺมณ อมนุสฺสา”ติอาทีสุ วิย อุตฺตรปทตฺถํ ปริยุทาสิตฺวา ตํสทิเส วตฺถุมฺหิการิยํ ปฏิปาทยติ, โส ปริยุทาสวาจี นาม.

วุตฺตญฺจ

“ปสชฺชปฺปฏิเสธสฺส, ลกฺขณํ วตฺถุนตฺถิตา;

วตฺถุโต อญฺญตฺร วุตฺติ, ปริยุทาสลกฺขณ”นฺติ.

นนฺเววํ สนฺเตปิ “อพฺราหฺมโณ”ติอาทีสุ กถมุตฺตรปทตฺถปฺปธานตา สิยาติ?

วุจฺจเต— พฺราหฺมณาทิสทฺทานํ พฺราหฺมณาทิอตฺถสฺเสว ตํสทิสาทิอตฺถสฺสาปิ วาจกตฺตา, พฺราหฺมณาทิสทฺทา หิ เกวลาพฺราหฺมณาทิอตฺเถสฺเวว ปากฏา, ภูสทฺโท วิย สตฺตายํ, ยทา เต ปน อญฺเญน สทิสาทิวาจเกน นอิติ นิปาเตน ยุชฺชนฺติ, ตทา ตํสทิสตทญฺญตพฺพิรุทฺธตทภาเวสุปิ วตฺตนฺติ, ภูสทฺโท วิย อนฺวภิยาทิโยเค อนุภวนอภิภวนาทีสุ, ตสฺมา อุตฺตรปทตฺถโชตโกเยเวตฺถ นอิติ นิปาโตติ น โทโส, เตน อพฺราหฺมโณติ พฺราหฺมณสทิโสติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ อมนุสฺโส, อสฺสมโณ.

อญฺญตฺเถ— น พฺยากตา อพฺยากตา, อสํกิลิฏฺฐา, อปริยาปนฺนา.

วิรุทฺธตฺเถ— น กุสลา อกุสลา, กุสลปฏิปกฺขาติ อตฺโถ. เอวํ อโลโภ, อมิตฺโต.

ปสชฺชปฺปฏิเสเธ— น กตฺวา อกตฺวา, อกาตุน ปุญฺญํ อกโรนฺโต.

“นสฺส, ตปฺปุริเส”ติ จ วตฺตเต.

๓๔๕. สเร อนฺ.

นอิจฺเจตสฺส ปทสฺส ตปฺปุริเส อุตฺตรปเท อนฺ โหติ สเร ปเร.

น อสฺโส อนสฺโส, น อริโย อนริโย. เอวํ อนิสฺสโร, อนิฏฺโฐ, อนุปวาโท, น อาทาย อนาทาย, อโนโลเกตฺวา อิจฺจาทิ.

กุปุพฺพปโท ยถา— กุจฺฉิตมนฺนนฺติ นิจฺจสมาสตฺตา อญฺญปเทน วิคฺคโห. กมฺมธารยสมาเส กเต—

“ตปฺปุริเส, สเร”ติ จ วตฺตเต.

๓๔๖. กทฺ กุสฺส.

กุอิจฺเจตสฺส นิปาตสฺส ตปฺปุริเส อุตฺตรปเท กทฺ โหติ สเร ปเร. กทนฺนํ. เอวํ กทสนํ.

สเรติ กึ? กุทารา, กุปุตฺตา, กุทาสา, กุทิฏฺฐิ.

“กุสฺสา”ติ วตฺตเต.

๓๔๗. กาปฺปตฺเถสุ จ.

กุอิจฺเจตสฺส อปฺปตฺเถ วตฺตมานสฺส กา โหติ ตปฺปุริเส อุตฺตรปเท ปเร.

พหุวจนุจฺจารณโต กุจฺฉิตตฺเถ จ กฺวจิ ตปฺปุริเส. อปฺปกํ ลวณํ กาลวณํ.

เอวํกาปุปฺผํ, กุจฺฉิโต ปุริโส กาปุริโส, กุปุริโส วา.

ปาทิปุพฺพปโท จ นิจฺจสมาโสว, ปธานํ วจนํ ปาวจนํ, ภุสํ วทฺธํ ปวทฺธํ, สรีรํ, สมํ, สมฺมา วา อาธานํ สมาธานํ, วิวิธา มติ วิมติ, วิวิโธ กปฺโป วิกปฺโป, วิสิฏฺโฐ วา กปฺโป วิกปฺโป, อธิโก เทโว อติเทโว. เอวํ อธิเทโว, อธิสีลํ, สุนฺทโร คนฺโธ สุคนฺโธ, กุจฺฉิโต คนฺโธ ทุคฺคนฺโธ, โสภนํ กตํสุกตํ, อโสภนํ กตํ ทุกฺกฏํ อิจฺจาทิ.

เย อิธ อวิหิตลกฺขณา นามนิปาโตปสคฺคา, เตสํ “นามานํ สมาโส”ติ โยควิภาเคน สมาโส ทฏฺฐพฺโพ. ยถา— อปุนเคยฺยา คาถา, อจนฺทมุลฺโลกิกานิ มุขานิ, อสฺสทฺธโภชี, อลวณโภชีติอาทีสุ อยุตฺตตฺถตฺตา นาญฺเญน สมาโส.

ตถา ทิฏฺโฐ ปุพฺพนฺติ ทิฏฺฐปุพฺโพ ตถาคตํ. เอวํ สุตปุพฺโพ ธมฺมํ, คตปุพฺโพ มคฺคํ, กมฺมนิ ทิฏฺฐา ปุพฺพนฺติ ทิฏฺฐปุพฺพา เทวา เตน. เอวํสุตปุพฺพา ธมฺมา, คตปุพฺพา ทิสา, ปหาโร, ปราภโว, วิหาโร, อาหาโร, อุปหาโร อิจฺจาทิ.

กมฺมธารยสมาโส.