ปทรูปสิทธิ_๖.๙ อาขยาตกัณฑ์_วิกรณวิธาน_ธาตุปปัจจยันตนัย

ธาตุปฺปจฺจยนฺตนย

อถ ธาตุปฺปจฺจยนฺตา วุจฺจนฺเต.

ตตฺถ ธาตฺวตฺเถ นิทฺทิฏฺฐา ขาทิการิตนฺตา ปจฺจยา ธาตุปฺปจฺจยา นาม.

ติช นิสานพนฺธนขมาสุ, ธาตุสญฺญาทิ.

“ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ อิโต ธาตุคฺคหณํ อนุวตฺตเต,

“ปรา, ปจฺจยา”ติ จ อธิกาโร.

๕๒๘. ติช คุป กิต มาเนหิ ข ฉ สา วา.

ติช คุป กิต มาน อิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ข ฉ ส อิจฺเจเต ปจฺจยา ปรา โหนฺติ วา.

ติชโต ขนฺติยํ โขว, นินฺทายํ คุปโต ตุ โฉ;

กิตา โฉ โสว มานมฺหา, ววตฺถิตวิภาสโต.

“กฺวจาทิวณฺณานเมกสฺสรานํ ทฺเวภาโว”ติ ธาตฺวาทิสฺส ทฺวิภาโว.

“พฺยญฺชนนฺตสฺสา”ติ วตฺตมาเน—

๕๒๙. โก เข จ.

ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส กการาเทโส โหติ ขปฺปจฺจเย ปเร.

ติติกฺข อิติ ฐิเต—

ธาตุวิหิตานํ ตฺยาทิวิภตฺตีนํ อธาตุโต อปฺปวตฺติยมาห.

๕๓๐. ธาตุปฺปจฺจเยหิ วิภตฺติโย.

ธาตฺวตฺเถ นิทฺทิฏฺเฐหิ ขาทิการิตนฺเตหิ ปจฺจเยหิ ตฺยาทโย วิภตฺติโย โหนฺตีติ ปุเร วิย วตฺตมานาทโย โยเชตพฺพา.

อติวากฺยํ ติติกฺขติ, ติติกฺขนฺติ. กมฺเม ติติกฺขียติ. ตถา ติติกฺขตุ, ติติกฺขนฺตุ. ติติกฺเขยฺย, ติติกฺเขยฺยุํ. อติติกฺขิ, อติติกฺขึสุ. ติติกฺขิสฺสติ. อติติกฺขิสฺส อิจฺจาทิ.

ขปฺปจฺจยาภาเว อปฺปจฺจยสฺส เอกาโร, เตเชติ, เตชติ วา, เตชนฺติ อิจฺจาทิ.

คุป โคปเน, ฉปฺปจฺจเย ทฺวิภาโว, “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ อพฺภาสสญฺญา,

“อพฺภาสสฺสา”ติ วตฺตมาเน “อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา”ติ อพฺภาสนฺตสฺสิกาโร, “กวคฺคสฺส จวคฺโค”ติ อพฺภาสคการสฺส ชกาโร จ.

๕๓๑. พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปฺปจฺจเยสุ จ.

ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส จการาเทโส โหติ ฉปฺปจฺจเยสุ ปเรสุ. ตโต วิภตฺติโย, กายํ ชิคุจฺฉติ, ชิคุจฺฉนฺติ. เสสํ ปุริมสมํ. ฉาภาเว โคเปติ, โคเปนฺติ อิจฺจาทิ.

กิต โรคาปนยเน, ฉปฺปจฺจโย, ทฺวิตฺตญฺจ.

อพฺภาสคฺคหณมนุวตฺตเต.

๕๓๒. มานกิตานํ วตตฺตํ วา.

อพฺภาสคตานํ มาน กิตอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ วการตการตฺตํ โหติ วา ยถากฺกมนฺติ ตกาโร, ธาตฺวนฺตสฺส จกาโร, เสสํ สมํ. โรคํ ติกิจฺฉติ, ติกิจฺฉนฺติ อิจฺจาทิ.

ตการาภาเว “กวคฺคสฺส จวคฺโค”ติ จกาโร, วิจิกิจฺฉติ, วิจิกิจฺฉนฺติ อิจฺจาทิ.

มาน วีมํสปูชาสุ, สปฺปจฺจยทฺวิภาวอีการวการา.

๕๓๓. ตโต ปามานานํ วา มํ เสสุ.

ตโต อพฺภาสโต ปราสํ ปามานานํ ธาตูนํ วามํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ยถากฺกมํ สปฺปจฺจเย ปเร. เสสูติ พหุวจนนิทฺเทโส ปโยเคปิ วจนวิปลฺลาสญาปนตฺถํ. อตฺถํ วีมํสติ, วีมํสนฺติ อิจฺจาทิ.

อญฺญตฺถ “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อปฺปจฺจยสฺเสกาโร, มาเนติ, มาเนนฺติ.

ภุช ปาลนพฺยวหรเณสุ, โภตฺตุมิจฺฉตีติ อตฺเถ—

“ข ฉ สา, วา”ติ จ วตฺตเต.

๕๓๔. ภุช ฆส หร สุ ปาทีหิ ตุมิจฺฉตฺเถสุ.

ภุช ฆส หร สุ ปา อิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตุมิจฺฉตฺเถสุ จ ข ฉ สอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา. ตุมิจฺฉานํ, ตุมนฺตยุตฺตอิจฺฉาย วา อตฺถา ตุมิจฺฉตฺถา, เตน ตุมนฺตรหิเตสุ “โภชนมิจฺฉตี”ติอาทีสุ น โหนฺติ, “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ วากฺยสฺส อปฺปโยโค, ธาตฺวาทิสฺส ทฺเวภาเว กเต “ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา”ติ อพฺภาสภการสฺส พกาโร, ธาตฺวนฺตสฺส “โก เข จา”ติ กกาโร, พุภุกฺขติ, พุภุกฺขนฺติ อิจฺจาทิ.

วาติ กิมตฺถํ? โภตฺตุมิจฺฉติ,

อิจฺฉตฺเถสูติ กิมตฺถํ? โภตฺตุํ คจฺฉติ.

ฆส อทเน, ฆสิตุมิจฺฉตีติ อตฺเถ ฉปฺปจฺจโย, ทฺวิตฺตํ, ตติยจวคฺคอิการจการาเทสา, ชิฆจฺฉติ, ชิฆจฺฉนฺติ.

หร หรเณ, หริตุมิจฺฉตีติ อตฺเถ สปฺปจฺจโย.

๕๓๕. หรสฺส คี เส.

หรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส คี โหติ เส ปจฺจเย ปเร. “คี เส”ติ โยควิภาเคน ชิสฺสปิ,

ฐานูปจาเรนาเทสสฺสาปิ ธาตุโวหารตฺตา ทฺวิตฺตํ, ภิกฺขํ ชิคีสติ, ชิคีสนฺติ.

สุ สวเณ, โสตุมิจฺฉติ สุสฺสูสติ, สุสฺสูสนฺติ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ทีโฆ.

ปา ปาเน, ปาตุมิจฺฉตีติ อตฺเถ สปฺปจฺจยทฺวิตฺตรสฺสตฺตอิการาเทสา,

“ตโต ปามานานํ วามํ เสสู”ติ วาเทโส, ปิวาสติ, ปิวาสนฺติ อิจฺจาทิ.

ชิ ชเย, วิเชตุมิจฺฉติ วิชิคีสติ อิจฺจาทิ.

สงฺโฆ ปพฺพตมิว อตฺตานมาจรติ, ปพฺพโต อิว อาจรตีติ วา อตฺเถ—

๕๓๖. อาย นามโต กตฺตุปมานาทาจาเร.

อาจรณกฺริยาย กตฺตุโน อุปมานภูตมฺหา นามโต อายปฺปจฺจโย โหติ อาจารตฺเถ.

อุปมียติ เอเตนาติ อุปมานํ, กตฺตุโน อุปมานํ กตฺตุปมานํ,

“วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อิวสทฺทนิวตฺติ, ธาตุปฺปจฺจยนฺตตฺตา “เตสํ วิภตฺติโย โลปา จา”ติ สุตฺเต เตสํคหเณน วิภตฺติโลโป, “ปกติ จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาโว, สรโลปาทิ, “ธาตุปฺปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ วิภตฺตุปฺปตฺติ, ปพฺพตายติ สงฺโฆ, เอวํ สมุทฺทมิว อตฺตานมาจรติ สมุทฺทายติ, จิจฺจิฏมิว อตฺตานมาจรติ จิจฺจิฏายติ สทฺโท. เอวํ ธูมายติ.

“นามโต, อาจาเร”ติ จ วตฺตเต.

๕๓๗. อียูปมานา จ.

อุปมานภูตา นามโต อียปฺปจฺจโย โหติ อาจารตฺเถ. ปุน อุปมานคฺคหณํ กตฺตุคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ, เตน กมฺมโตปิ สิชฺฌติ, เสสํ สมํ. อฉตฺตํ ฉตฺตมิวาจรติ ฉตฺตียติ, อปุตฺตํ ปุตฺตมิวาจรติ ปุตฺตียติ สิสฺสมาจริโย.

อุปมานาติ กึ? ธมฺมมาจรติ,

อาจาเรติ กึ? อฉตฺตํ ฉตฺตมิว รกฺขติ.

“อีโย”ติ วตฺตเต.

๕๓๘. นามมฺหาตฺติจฺฉตฺเถ.

นามมฺหา อตฺตโน อิจฺฉตฺเถ อียปฺปจฺจโย โหติ. อตฺตโน ปตฺตมิจฺฉติ ปตฺตียติ, เอวํ วตฺถียติ, ปริกฺขารียติ, จีวรียติ, ปฏียติ, ธนียติ, ปุตฺตียติ.

อตฺติจฺฉตฺเถติ กิมตฺถํ? อญฺญสฺส ปตฺตมิจฺฉติ.

ทฬฺหํ กโรติ วีริยนฺติ อตฺเถ—

การิตคฺคหณมนุวตฺตเต.

๕๓๙. ธาตุรูเป นามสฺมา ณโย จ.

ธาตุยา รูเป นิปฺผาเทตพฺเพ, “ตํ กโรติ, เตน อติกฺกมติ”อิจฺจาทิเก ปยุชฺชิตพฺเพ วา สติ นามมฺหา ณยปฺปจฺจโย โหติ, การิตสญฺญา จ. ณโลเป, วิภตฺติโลปสรโลปาทีสุ กเตสุ วิภตฺตุปฺปตฺติ, ทฬฺหยติ วีริยํ, เอวํ ปมาณยติ, อมิสฺสยติ, ตถา หตฺถินา อติกฺกมติ อติหตฺถยติ, วีณาย อุปคายติ อุปวีณยติ, วิสุทฺธา โหติ รตฺติ วิสุทฺธยติ, กุสลํ ปุจฺฉติ กุสลยติ อิจฺจาทิ.

๕๔๐. ธาตูหิ เณ ณย ณาเป ณาปยา การิตานิ เหตฺวตฺเถ.

สพฺเพหิ ธาตูหิ เหตฺวตฺเถ อภิเธยฺเย เณ ณย ณาเป ณาปย อิจฺเจเต ปจฺจยา ปรา โหนฺติ, เต การิตสญฺญา จ โหนฺติ. เหตุเยว อตฺโถ เหตฺวตฺโถ, โส จ “โย กาเรติ ส เหตู”ติ ลทฺธเหตุสญฺโญสุทฺธกตฺตุโน ปโยชโก เหตุกตฺตา, อตฺถโต เปสนชฺเฌสนาทิโก ปโยชกพฺยาปาโร อิธ เหตุ นาม.

เอตฺถ จ—

เณ ณยาว อุวณฺณนฺตา, อาโต ทฺเว ปจฺฉิมา สิยุํ;

เสสโต จตุโร ทฺเว วา, วาสทฺทสฺสานุวตฺติโต.

อกมฺมา ธาตโว โหนฺติ, การิเต ตุ สกมฺมกา;

สกมฺมกา ทฺวิกมฺมาสฺสุ, ทฺวิกมฺมา ตุ ติกมฺมกา.

ตสฺมา กตฺตริ กมฺเม จ, การิตาขฺยาตสมฺภโว;

น ภาเว สุทฺธกตฺตา จ, การิเต กมฺมสญฺญิโต.

นิยาทีนํ ปธานญฺจ, อปฺปธานํ ทุหาทินํ;

การิเต สุทฺธกตฺตา จ, กมฺมมาขฺยาตโคจรนฺติ.

ตตฺถ โย โกจิ ภวติ, ตมญฺโญ“ภวาหิ ภวาหิ” อิจฺเจวํ พฺรวีติ, อถ วา ภวนฺตํ ภวิตุํ สมตฺถํ ปโยชยติ,

ภวิตุํ ปโยเชตีติ วา อตฺเถ อิมินา เณณยปฺปจฺจยา, การิตสญฺญา จ, “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ วากฺยสฺส อปฺปโยโค, “การิตานํ โณ โลป”นฺติ ณโลโป, “อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ อูการสฺโสกาโร วุทฺธิ.

“โอ, เอ”ติ จ วตฺตเต, ธาตุคฺคหณญฺจ.

๕๔๑. เต อาวายา การิเต.

เต ธาตฺวนฺตภูตา โอกาเรการา อาวอายาเทเส ปาปุณนฺติ การิเต ปเร.

“เต อาวายา”ติ โยควิภาเคน เฌอาทีนํ อการิเตปิ โหนฺตีติ โอการสฺส อาวาเทโส, สรโลปาทิ, “ธาตุปฺปจฺจเยหิ วิภตฺติโย”ติ ตฺยาทโย.

โส สมาธึ ภาเวติ, ภาวยติ, ภาเวนฺติ, ภาวยนฺติ. ภาเวสิ, ภาวยสิ, ภาเวถ, ภาวยถ. ภาเวมิ, ภาวยามิ, ภาเวม, ภาวยาม. ภาวยเต, ภาวยนฺเต. กมฺเม อตฺตโนปทยปฺปจฺจยอีการาคมา, สรโลปาทิ จ, เตน ภาวียเต สมาธิ, ภาวียนฺเต. ภาวียติ, ภาวียนฺติ.

ตถา ภาเวตุ, ภาวยตุ, ภาเวนฺตุ, ภาวยนฺตุ. ภาเวหิ, ภาวย, ภาวยาหิ, ภาเวถ, ภาวยถ. ภาเวมิ, ภาวยามิ, ภาเวม, ภาวยาม.ภาวยตํ, ภาวยนฺตํ. กมฺเม ภาวียตํ, ภาวียตุ, ภาวียนฺตุ.

ภาเวยฺย, ภาวเย, ภาวเยยฺย, ภาเวยฺยุํ, ภาวเยยฺยุํ. ภาเวยฺยาสิ, ภาวเยยฺยาสิ, ภาเวยฺยาถ, ภาวเยยฺยาถ. ภาเวยฺยามิ, ภาวเยยฺยามิ, ภาเวยฺยาม, ภาวเยยฺยาม. ภาเวถ, ภาวเยถ, ภาเวรํ, ภาวเยรํ. กมฺเม ภาวีเยยฺย, ภาวีเยยฺยุํ.

อชฺชตนิยํ “สตฺตมชฺชตนิมฺหี”ติ โยควิภาเคน การิตนฺตาปิ ทีฆโต สการาคโม.

อภาเวสิ, ภาเวสิ, อภาวยิ, ภาวยิ, อภาเวสุํ, ภาเวสุํ, อภาวยึสุ, ภาวยึสุ, อภาวยุํ, ภาวยุํ. อภาเวสิ, อภาวยสิ, อภาวิตฺถ, อภาวยิตฺถ. อภาเวสึ, ภาเวสึ, อภาวยึ, ภาวยึ, อภาวิมฺห, อภาวยิมฺห. กมฺเม อภาวียิตฺถ, อภาวียิ.

ภาเวสฺสติ, ภาวยิสฺสติ, ภาเวสฺสนฺติ, ภาวยิสฺสนฺติ. ภาเวสฺสสิ, ภาวยิสฺสสิ, ภาวิสฺสถ, ภาวยิสฺสถ. ภาเวสฺสามิ, ภาวยิสฺสามิ, ภาเวสฺสาม, ภาวยิสฺสาม. กมฺเม ภาวียิสฺสเต, ภาวียิสฺสนฺเต. ภาวียิสฺสติ, ภาวียิสฺสนฺติ.

อภาวิสฺส, อภาวยิสฺส, อภาวิสฺสํสุ, อภาวยิสฺสํสุ. กมฺเม อภาวียิสฺสถ, อภาวียิสฺส อิจฺจาทิ.

ตถา โย โกจิ ปจติ, ตมญฺโญ“ปจาหิ ปจาหิ” อิจฺเจวํ พฺรวีติ, อถ วา ปจนฺตํ ปโยเชติ, ปจิตุํ วา ปโยเชตีติ อตฺเถ วุตฺตนเยน เณณยาทโย, อการสฺสากาโร วุทฺธิ, เสสํ เนยฺยํ. โส เทวทตฺตํ โอทนํ ปาเจติ, ปาเจนฺติ. ปาเจสิ, ปาเจถ. ปาเจมิ, ปาเจม. ปาจยติ, ปาจยนฺติ. ปาจยสิ, ปาจยถ. ปาจยามิ, ปาจยาม.

ณาเปณาปเยสุ ปน โส ปุริโส ตํ ปุริสํ โอทนํ ปาจาเปติ, ปาจาเปนฺติ. ปาจาปยติ, ปาจาปยนฺติ. กมฺเม โส โอทนํ ปาจียติ เตน, ปาจยียติ, ปาจาปียติ, ปาจาปยียติ.

ตถา ปาเจตุ, ปาจยตุ, ปาจาเปตุ, ปาจาปยตุ. ปาจียตํ, ปาจียตุ, ปาจยียตํ, ปาจยียตุ, ปาจาปียตํ, ปาจาปียตุ, ปาจาปยียตํ, ปาจาปยียตุ.

ปาเจยฺย, ปาจเยยฺย, ปาจาเปยฺย, ปาจาปเยยฺย. ปาจีเยยฺย, ปาจีเยยฺยุํ.

อปาเจสิ, อปาจยิ, อปาจาเปสิ, อปาจาปยิ.

ปาเจสฺสติ, ปาจยิสฺสติ, ปาจาเปสฺสติ, ปาจาปยิสฺสติ.

อปาจิสฺส, อปาจยิสฺส, อปาจาปิสฺส, อปาจาปยิสฺส อิจฺจาทิ.

คจฺฉนฺตํ, คนฺตุํ วา ปโยเชตีติ อตฺเถ เณณยาทโย, วุทฺธิยํ สมฺปตฺตายํ—

“อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต”ติ วตฺตเต.

๕๔๒. ฆฏาทีนํ วา.

ฆฏาทีนํ ธาตูนํ อสํโยคนฺตานํ วุทฺธิ โหติ วา การิเตติ เอตฺถ วาคฺคหเณน วุทฺธิ น โหติ,

ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.

โส ตํ ปุริสํ คามํ คเมติ, คมยติ, คจฺฉาเปติ, คจฺฉาปยติ. โส คามํ คมียติ เตน, คมยียติ, คจฺฉาปียติ, คจฺฉาปยียติ อิจฺจาทิ. สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ. เอวํ อุปริปิ.

ฆฏ อีหายํ, ฆฏนฺตํ ปโยชยติ, ฆเฏติ, ฆฏาทีนํ วาติ น วุทฺธิ, ฆฏยติ, ฆฏาเปติ, ฆฏาปยติ.

“การิเต”ติ วตฺตเต.

๕๔๓. คุห ทุสานํ ทีฆํ.

คุหทุสอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ สโร ทีฆมาปชฺชเต การิเต ปเร, วุทฺธาปวาโทยํ.

คุห สํวรเณ, คุหิตุํ ปโยชยติ คูหยติ, คูหยนฺติ.

ทุส อปฺปีติมฺหิ, ทุสฺสนฺตํ ปโยชยติ ทูสยติ, ทูสยนฺติ อิจฺจาทิ.

ตถา อิจฺฉนฺตํ ปโยชยติ อิจฺฉาเปติ, อิจฺฉาปยติ, เอเสติ, เอสยติ. นิยจฺฉนฺตํ ปโยชยติ นิยาเมติ, นิยามยติ. อาสนฺตํ ปโยชยติ อาเสติ, อาสยติ, อจฺฉาเปติ, อจฺฉาปยติ. ลภนฺตํ ปโยชยติ ลาเภติ, ลาภยติ. วจนฺตํ ปโยชยติ วาเจติ, วาจยติ, วาจาเปติ, วาจาปยติ. เอวํ วาเสติ, วาสยติ, วาสาเปติ, วาสาปยติ. วาเหติ, วาหยติ, วาหาเปติ, วาหาปยติ. ชีเรติ, ชีรยติ, ชีราเปติ, ชีราปยติ. มาเรติ, มารยติ, มาราเปติ, มาราปยติ. ทสฺเสติ, ทสฺสยติ อิจฺจาทิ.

ตถา ตุทนฺตํ ปโยชยติ โตเทติ, โตทยติ, โตทาเปติ, โตทาปยติ. ปวิสนฺตํ ปโยชยติ,

ปวิสิตุํ วา ปเวเสติ, ปเวสยติ, ปเวสาเปติ, ปเวสาปยติ. อุทฺทิสนฺตํ ปโยชยติ อุทฺทิสาเปติ, อุทฺทิสาปยติ. ปโหนฺตํ ปโยชยติ ปหาเวติ, ปหาวยติ. สยนฺตํ ปโยชยติ สาเยติ, สายยติ, สายาเปติ, สายาปยติ.

เอตฺถ เอการสฺส อายาเทโส, สยาเปติ, สยาปยติ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ณาเปณาปเยสุ

อายาเทสสฺส รสฺสตฺตํ. นยนฺตํ ปโยชยติ นยาเปติ, นยาปยติ. ปติฏฺฐนฺตํ ปโยชยติ ปติฏฺฐาเปติ, ปติฏฺฐาปยติ, ปติฏฺฐเปติ วา.

หนนฺตํ ปโยชยตีติ อตฺเถ เณณยาทโย.

“ณมฺหี”ติ วตฺตเต.

๕๔๔. หนสฺส ฆาโต.

หนอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ฆาตาเทโส โหติ ณการวติ การิตปฺปจฺจเย ปเร.

ฆาเตติ, ฆาตยติ, ฆาตาเปติ, ฆาตาปยติ, “วโธ วา สพฺพตฺถา”ติ วธาเทเส วเธติ, วธาเปติ.

ชุโหนฺตํ ปโยชยติ ชุหาเวติ, ชุหาวยติ. ชหนฺตํ ปโยชยติ ชหาเปติ, ชหาปยติ, หาเปติ, หาปยติ. ททนฺตํ ปโยชยติ ทาเปติ, ทาปยติ. ปิทหนฺตํ ปโยชยติ ปิธาเปติ, ปิธาปยติ, ปิทหาเปติ, ปิทหาปยติ.

รุนฺธนฺตํ ปโยชยติ โรเธติ, โรธยติ, โรธาเปติ, โรธาปยติ. ฉินฺทนฺตํ ปโยชยติ เฉเทติ, เฉทยติ, เฉทาเปติ, เฉทาปยติ. ยุญฺชนฺตํ ปโยชยติ โยเชติ, โยชยติ, โยชาเปติ, โยชาปยติ. ภุญฺชนฺตํ ปโยชยติ โภเชติ, โภชยติ, โภชาเปติ, โภชาปยติ. มุญฺจนฺตํ ปโยชยติ โมเจติ, โมจยติ, โมจาเปติ, โมจาปยติ.

ทิพฺพนฺตํ ปโยชยติ เทเวติ, เทวยติ. อุปฺปชฺชนฺตํ ปโยชยติ อุปฺปาเทติ, อุปฺปาทยติ.

พุชฺฌนฺตํ ปโยชยติ โพเธติ, โพธยติ. “ทาธานฺตโต โย กฺวจี”ติ ยการาคโม, พุชฺฌาเปติ, พุชฺฌาปยติ.

ตุสฺสนฺตํ ปโยชยติ โตเสติ, โตสยติ, โตสาเปติ, โตสาปยติ. สมฺมนฺตํ ปโยชยติ สเมติ, สมยติ, ฆฏาทิตฺตา น วุทฺธิ. กุปฺปนฺตํ ปโยชยติ โกเปติ, โกปยติ. ชายนฺตํ ปโยชยติ ชเนติ, ชนยติ, ฆฏาทิตฺตา น วุทฺธิ.

สุณนฺตํ ปโยชยติ ธมฺมํ สาเวติ, สาวยติ. ปาปุณนฺตํ ปโยชยติ ปาเปติ, ปาปยติ.

วิกฺกิณนฺตํ ปโยชยติ วิกฺกายาเปติ, วิกฺกายาปยติ. ชินนฺตํ ปโยชยติ ชยาเปติ, ชยาปยติ. ชานนฺตํ ปโยชยติ ญาเปติ, ญาปยติ.

คณฺหนฺตํ ปโยชยติ คาเหติ, คาหยติ, คาหาเปติ, คาหาปยติ, คณฺหาเปติ, คณฺหาปยติ.

วิตนนฺตํ ปโยชยติ วิตาเนติ, วิตานยติ. โย โกจิ กโรติ, ตมญฺโญ “กโรหิ กโรหิ” อิจฺเจวํ พฺรวีติ, กโรนฺตํ ปโยชยติ, กาตุํ วา กาเรติ, การยติ, การาเปติ, การาปยติ อิจฺจาทิ.

โจเรนฺตํ ปโยชยติ โจราเปติ, โจราปยติ. จินฺเตนฺตํ ปโยชยติ จินฺตาเปติ,

จินฺตาปยติ, ปูเชนฺตํ ปโยชยติ ปูชาเปติ, ปูชาปยติ อิจฺจาทิ. สพฺพตฺถ สุโพธํ.

ธาตุปฺปจฺจยโต จาปิ, การิตปฺปจฺจยา สิยุํ;

สการิเตหิ ยุณฺวูนํ, ทสฺสนญฺเจตฺถ ญาปกํ.

เตน ติติกฺขนฺตํ ปโยชยติ ติติกฺเขติ, ติติกฺขาเปติ. ติกิจฺฉนฺตํ ปโยชยติ ติกิจฺเฉติ, ติกิจฺฉยติ, ติกิจฺฉาเปติ, ติกิจฺฉาปยติ. เอวํ พุภุกฺเขติ, พุภุกฺขยติ, พุภุกฺขาเปติ, พุภุกฺขาปยติ, ปพฺพตายนฺตํ ปโยชยติ ปพฺพตายยติ. ปุตฺตียยติ อิจฺจาทิปิ สิทฺธํ ภวติ.

ธาตุปฺปจฺจยนฺตนโย.

สาสนตฺถํ สมุทฺทิฏฺฐํ, อาขฺยาตํ สกพุทฺธิยา;

พาหุสจฺจพเลนีทํ, จินฺตยนฺตุ วิจกฺขณา.

ภวติ ติฏฺฐติ เสติ, อโหสิ เอวมาทโย;

อกมฺมกาติ วิญฺเญยฺยา, กมฺมลกฺขณวิญฺญุนา.

อกมฺมกาปิ เหตฺวตฺถปฺ-ปจฺจยนฺตา สกมฺมกา;

ตํ ยถา ภิกฺขุ ภาเวติ, มคฺคํ ราคาทิทูสกนฺติ.

อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ อาขฺยาตกณฺโฑ ฉฏฺโฐ.