ปทรูปสิทธิ_๖.๑ อาขยาตกัณฑ์_ภูวาทิคณ วิภัตติวิธาน

 

  ๖. อาขฺยาตกณฺฑ

ภูวาทิคณ

วิภตฺติวิธาน

อถ อาขฺยาตวิภตฺติโย กฺริยาวาจีหิ ธาตูหิ ปรา วุจฺจนฺเต.

ตตฺถ กฺริยํ อาจิกฺขตีติ อาขฺยาตํ, กฺริยาปทํ. วุตฺตญฺหิ “กาลการกปุริสปริทีปกํ กฺริยาลกฺขณ
มาขฺยาติก”นฺติ. ตตฺถ กาโลติ อตีตาทโย, การกมิติ กมฺมกตฺตุภาวา, ปุริสาติ ปฐมมชฺฌิมุตฺตมา, กฺริยาติ คมนปจนาทิโก ธาตฺวตฺโถ, กฺริยาลกฺขณํ สญฺญาณํ เอตสฺสาติ กฺริยาลกฺขณํ, อติลิงฺคญฺจ.

วุตฺตมฺปิ เจตํ—

“ยํ ติกาลํ ติปุริสํ, กฺริยาวาจิ ติการกํ;

อติลิงฺคํ ทฺวิวจนํ, ตทาขฺยาตนฺติ วุจฺจตี”ติ.

กาลาทิวเสน ธาตฺวตฺถํ วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย, ตฺยาทโย, ตา ปน วตฺตมานา ปญฺจมี สตฺตมี ปโรกฺขา หิยฺยตฺตนี อชฺชตนี ภวิสฺสนฺตี กาลาติปตฺติ จาติ อฏฺฐวิธา ภวนฺติ.

กฺริยํ ธาเรนฺตีติ ธาตโว, ภูวาทโย, ขาทิธาตุปฺปจฺจยนฺตา จ, เต ปน อตฺถวสา ทฺวิธา ภวนฺติ สกมฺมกา, อกมฺมกา จาติ. ตตฺร สกมฺมกา เย ธาตโวกมฺมาเปกฺขํ กฺริยํ วทนฺติ, ยถา— กฏํ กโรติ, คามํ คจฺฉติ, โอทนํ ปจตีติอาทโย, อกมฺมกา เย กมฺมนิรเปกฺขํ กฺริยํ วทนฺติ, ยถา— อจฺฉติ, เสติ, ติฏฺฐตีติอาทโย.

เต ปน สตฺตวิธา ภวนฺติ วิกรณปฺปจฺจยเภเทน, กถํ? อวิกรณา ภูวาทโย.

นิคฺคหีตปุพฺพกอวิกรณา รุธาทโย, ยวิกรณา ทิวาทโย, ณุณาอุณาวิกรณา สฺวาทโย, นาปฺปณฺหาวิกรณา กิยาทโย, โอยิรวิกรณา ตนาทโย, สกตฺเถ เณณยนฺตา จุราทโยติ.

ตตฺถ ปฐมํ อวิกรเณสุ ภูวาทีสุ ธาตูสุ ปฐมภูตา อกมฺมกา ภูอิจฺเจตสฺมา ธาตุโต ตฺยาทโย ปรา โยชียนฺเต.

ภู สตฺตายํ, “ภู”อิจฺจยํ ธาตุ สตฺตายมตฺเถ วตฺตเต, กฺริยาสามญฺญภูเต ภวเน วตฺตเตติ อตฺโถ.

“ภู”อิติ ฐิเต—

๔๒๔. ภูวาทโย ธาตโว.

ภูอิจฺเจวมาทโย เย กฺริยาวาจิโน สทฺทคณา, เต ธาตุสญฺญา โหนฺติ.

ภู อาทิ เยสํ เต ภูวาทโย, อถ วา ภูวา อาที ปการา เยสํ เต ภูวาทโย.

ภูวาทีสุ วกาโรยํ, เญยฺโย อาคมสนฺธิโช;

ภูวาปฺปการา วา ธาตู, สกมฺมากมฺมกตฺถโต.

“กฺวจิ ธาตู”ติอาทิโต “กฺวจี”ติ วตฺตเต.

๔๒๕. ธาตุสฺสนฺโต โลโปเนกสฺสรสฺส.

อเนกสฺสรสฺส ธาตุสฺส อนฺโต กฺวจิ โลโป โหติ.

กฺวจิคฺคหณํ “มหียติ สมโถ”ติอาทีสุ นิวตฺตนตฺถํ, อิติ อเนกสฺสรตฺตาภาวา อิธ ธาตฺวนฺตโลโป น โหติ.

ตโต ธาตฺวาธิการวิหิตาเนกปฺปจฺจยปฺปสงฺเค “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ กตฺวา วตฺตมานวจนิจฺฉายํ—

๔๒๖. วตฺตมานา ติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม, เต อนฺเต, เส วฺเห, เอ มฺเห.

ตฺยาทโย ทฺวาทส วตฺตมานาสญฺญา โหนฺตีติ ตฺยาทีนํ วตฺตมานตฺถวิสยตฺตา วตฺตมานาสญฺญา.

๔๒๗. กาเล.

อยมธิกาโร.

อิโต ปรํ ตฺยาทิวิภตฺติวิธาเน สพฺพตฺถ วตฺตเต.

๔๒๘. วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน.

ปจฺจุปฺปนฺเน กาเล คมฺยมาเน วตฺตมานาวิภตฺติ โหติ.

กาโลติ เจตฺถ กฺริยา, กรณํ กาโร, รการสฺส ลกาโร, กาโล.

ตสฺมา—

กฺริยาย คมฺยมานาย, วิภตฺตีนํ วิธานโต;

ธาตูเหว ภวนฺตีติ, สิทฺธํ ตฺยาทิวิภตฺติโย.

อิธ ปน กาลสฺส อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนาณตฺติปริกปฺปกาลาภิปตฺติวเสน ฉธา ภินฺนตฺตา “ปจฺจุปฺปนฺเน”ติ วิเสเสติ. ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺโน ปจฺจุปฺปนฺโน, ปฏิลทฺธสภาโว, น ตาว อตีโตติ อตฺโถ.

ปจฺจุปฺปนฺนสมีเปปิ, ตพฺโพหารูปจารโต;

วตฺตมานา อตีเตปิ, ตํกาลวจนิจฺฉยาติ.

ตสฺมึ ปจฺจุปฺปนฺเน วตฺตมานาวิภตฺตึ กตฺวา, ตสฺสา ฐานานิยเม “ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา”ติ ปริภาสโต ธาตุโต ปรํ วตฺตมานปฺปจฺจเยกตฺวา, เตสมนิยมปฺปสงฺเคสติ “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปฏิปตฺตี”ติ ปรสฺสปทวจนิจฺฉายํ—

๔๒๙. อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานิ.

อถ ตทฺธิตานนฺตรํ วุจฺจมานานํ สพฺพาสํ วตฺตมานาทีนํ อฏฺฐวิธานํ วิภตฺตีนํ ยานิ ยานิ ปุพฺพกานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ อตฺถโต อฏฺฐจตฺตาลีสมตฺตานิ ปรสฺสปทสญฺญานิ โหนฺตีติอาทิมฺหิ ฉนฺนํ ปรสฺสปทสญฺญา, ปรสฺสตฺถานิ ปทานิ ปรสฺสปทานิ, ตพฺพาหุลฺลโต ตพฺโพหาโร.

“ธาตูหิ เณ ณย”อิจฺจาทิโต “ธาตูหี”ติ วตฺตมาเน—

๔๓๐. กตฺตริ ปรสฺสปทํ.

กตฺตริการเก อภิเธยฺเย สพฺพธาตูหิ ปรสฺสปทํ โหตีติ ปรสฺสปทํ กตฺวา,

ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค วตฺติจฺฉาวสา—

วิปริณาเมน “ปรสฺสปทานํ, อตฺตโนปทาน”นฺติ จ วตฺตเต.

๔๓๑. ทฺเว ทฺเว ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสา.

ตาสํ วิภตฺตีนํ ปรสฺสปทาน’มตฺตโนปทานญฺจ ทฺเว ทฺเว วจนานิ ยถากฺกมํ ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสสญฺญานิ โหนฺติ. ตํ ยถา? ติ อนฺติอิติ ปฐมปุริสา, สิ ถอิติ มชฺฌิมปุริสา, มิ มอิติ อุตฺตมปุริสา. อตฺตโนปเทสุปิ เต อนฺเตอิติ ปฐมปุริสา, เส วฺเหอิติ มชฺฌิมปุริสา, เอ มฺเหอิติ อุตฺตมปุริสา.

เอวํ เสสาสุ สตฺตสุ วิภตฺตีสุปิ โยเชตพฺพนฺติ. เอวํ อฏฺฐวิภตฺติวเสน ฉนฺนวุติวิเธ อาขฺยาตปเท ทฺวตฺตึส ทฺวตฺตึส ปฐมมชฺฌิมอุตฺตมปุริสา โหนฺตีติ วตฺตมานปรสฺสปทาทิมฺหิ ทฺวินฺนํ ปฐมปุริสสญฺญา.

๔๓๒. นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม.

ตุมฺหามฺหสทฺทวชฺชิเต ตุลฺยาธิกรณภูเต สาธกวาจเก นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ธาตูหิ ปฐมปุริโส โหตีติ ปฐมปุริสํ กตฺวา, ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค กฺริยาสาธกสฺส กตฺตุโน เอกตฺเต วตฺตุมิจฺฉิเต “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจน”นฺติ วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนํ ติ.

“ปโร, ปจฺจโย, ธาตู”ติ จ อธิกาโร, “ยถา กตฺตริ จา”ติ อิโต “กตฺตรี”ติ วิกรณปฺปจฺจยวิธาเน สพฺพตฺถ วตฺตเต.

๔๓๓. ภูวาทิโต อ.

ภูอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต ปโร อปจฺจโย โหติ กตฺตริ วิหิเตสุ วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ ปเรสุ. สพฺพธาตุกมฺหิเยวายมิสฺสเต.

“อสํโยคนฺตสฺส, วุทฺธี”ติ จ วตฺตเต.

๔๓๔. อญฺเญสุ จ.

การิตโต อญฺเญสุ ปจฺจเยสุ อสํโยคนฺตานํ ธาตูนํ วุทฺธิ โหติ.

จคฺคหเณน ณุปฺปจฺจยสฺสาปิ วุทฺธิ โหติ. เอตฺถ จ “ฆฏาทีนํ วา”ติ อิโต วาสทฺโท อนุวตฺเตตพฺโพ.

โส จ ววตฺถิตวิภาสตฺโถ. เตน—

อิวณฺณุวณฺณนฺตานญฺจ, ลหูปนฺตาน ธาตุนํ;

อิวณฺณุวณฺณานเมว, วุทฺธิ โหติ ปรสฺส น.

ยุวณฺณานมฺปิ ย ณุ ณา-, นานิฏฺฐาทีสุ วุทฺธิ น;

ตุทาทิสฺสาวิกรเณ, น เฉตฺวาทีสุ วา สิยา.

ตสฺสาปฺยนิยมปฺปสงฺเค— “อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี”ติ ปริภาสโต อูการสฺโสกาโร วุทฺธิ.

วิปริณาเมน “ธาตูน”นฺติ วตฺตเต.

๔๓๕. โอ อว สเร.

โอการสฺส ธาตฺวนฺตสฺส สเร ปเร อวาเทโส โหติ.

“สรโลโป มาเทส”อิจฺจาทินา สรโลปาทิมฺหิ กเต “นเย ปรํ ยุตฺเต”ติ ปรนยนํ กาตพฺพํ.

โส ปุริโส สาธุ ภวติ, สา กญฺญา สาธุ ภวติ, ตํ จิตฺตํ สาธุ ภวติ.

เอตฺถ หิ—

กตฺตุโนภิหิตตฺตาว, อาขฺยาเตน น กตฺตริ;

ตติยา ปฐมา โหติ, ลิงฺคตฺถํ ปนเปกฺขิย.

สติปิ กฺริยาเยกตฺเต กตฺตูนํ พหุตฺตา “พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจน”นฺติ วตฺตมานปรสฺสปทปฐมปุริสพหุวจนํ อนฺติ, ปุเร วิย อปฺปจฺจยวุทฺธิอวาเทสา, สรโลปาทิ. เต ปุริสา ภวนฺติ, อปฺปยุชฺชมาเนปิ ภวติ, ภวนฺติ.

“ปยุชฺชมาเนปิ, ตุลฺยาธิกรเณ”ติ จ วตฺตเต.

๔๓๖. ตุมฺเห มชฺฌิโม.

ตุลฺยาธิกรณภูเต ตุมฺหสทฺเท ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ธาตูหิ มชฺฌิมปุริโส โหตีติ วตฺตมานปรสฺสปทมชฺฌิมปุริเสกวจนํ สิ, เสสํ ปุริมสมํ. ตฺวํ ภวสิ, ตุมฺเห ภวถ, อปฺปยุชฺชมาเนปิ ภวสิ, ภวถ.

ตุลฺยาธิกรเณติ กิมตฺถํ? ตยา ปจฺจเต โอทโน.

ตสฺมึเยวาธิกาเร—

๔๓๗. อมฺเห อุตฺตโม.

ตุลฺยาธิกรณภูเต อมฺหสทฺเท ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ธาตูหิ อุตฺตมปุริโส โหตีติ วตฺตมานปรสฺสปทอุตฺตมปุริเสกวจนํ มิ, อปฺปจฺจยวุทฺธิอวาเทสา.

๔๓๘. อกาโร ทีฆํ หิมิเมสุ.

อกาโร ทีฆมาปชฺชเต หิมิมอิจฺเจตาสุ วิภตฺตีสุ.

อหํ ภวามิ, มยํ ภวาม. ภวามิ, ภวาม.

“วิภตฺตีนํ, ฉา”ติ จ วตฺตเต.

๔๓๙. ปราณฺยตฺตโนปทานิ.

สพฺพาสํ วตฺตมานานํ อฏฺฐวิธานํ วิภตฺตีนํ ยานิ ยานิ ปรานิ ฉ ปทานิ,

ตานิ ตานิ อตฺตโนปทสญฺญานิ โหนฺตีติ เตอาทีนํ อตฺตโนปทสญฺญา.

“ธาตูหิ, อตฺตโนปทานี”ติ จ วตฺตเต.

๔๔๐. กตฺตริ จ.

กตฺตริ จ การเก อภิเธยฺเย ธาตูหิ อตฺตโนปทานิ โหนฺติ.

จคฺคหณํ กตฺถจิ นิวตฺตนตฺถํ, เสสํ ปรสฺสปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ภวเต, ภวนฺเต, ภวเส, ภววฺเห, ภเว, ภวามฺเห.

ปจ ปาเก, ธาตุสญฺญายํ ธาตฺวนฺตโลโป, วุตฺตนเยเนว ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อิวณฺณุวณฺณานมภาวา วุทฺธิอภาโวเวตฺถ วิเสโส. โส เทวทตฺโต โอทนํ ปจติ, ปจนฺติ, ปจสิ, ปจถ, ปจามิ, ปจาม, โส โอทนํ ปจเต, เต ปจนฺเต, ตฺวํ ปจเส, ตุมฺเห ปจวฺเห, อหํ ปเจ, มยํ ปจามฺเห.

ปฐมปุริสาทีนเมกชฺฌปฺปวตฺติปฺปสงฺเค ปริภาสมาห—

๔๔๑. สพฺเพสเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส.

สพฺเพสํ ปฐมมชฺฌิมานํ, ปฐมุตฺตมานํ, มชฺฌิมุตฺตมานํ ติณฺณํ วา ปุริสานํ เอกโตภิธาเน กาตพฺเพ ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพ. เอกกาลานเมวาภิธาเน จายํ.

โส จ ปจติ, ตฺวญฺจ ปจสีติ ปริยายปฺปสงฺเค ตุมฺเห ปจถาติ ภวติ. เอวํ โส จ ปจติ, อหญฺจ ปจามีติ มยํ ปจาม, ตถา ตฺวญฺจ ปจสิ, อหญฺจ ปจามิ, มยํ ปจาม, โส จ ปจติ, ตฺวญฺจ ปจสิ, อหญฺจ ปจามิ, มยํ ปจาม. เอวํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ.

เอกาภิธาเนติ กิมตฺถํ? “โส จ ปจติ, ตฺวญฺจ ปจิสฺสสิ, อหํ ปจึ” เอตฺถ ภินฺนกาลตฺตา “มยํ ปจิมฺหา”ติ น ภวติ.

คมุ สปฺป คติมฺหิ, ปุเร วิย ธาตุสญฺญายํ ธาตฺวนฺตโลโป.

กตฺตริ ตฺยาทฺยุปฺปตฺติ.

๔๔๒. คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสุ.

คมุอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺสนฺโต มกาโร จฺโฉ โหติ วา สพฺพาสุ วิภตฺตีสุ,

สพฺพคฺคหเณน มานนฺต ย การิตปฺปจฺจเยสุ จ. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.เตนายํ —

วิธึ นิจฺจญฺจ วาสทฺโท, มาน’นฺเตสุ ตุ กตฺตริ;

ทีเปตานิจฺจมญฺญตฺถ, ปโรกฺขายมสนฺตกํ.

อปฺปจฺจยปรนยนานิ, โส ปุริโส คามํ คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ครุปุพฺพรสฺสโต ปรสฺส ปฐมปุริสพหุวจนสฺส เร วา โหติ, คจฺฉเร. ตฺวํ คจฺฉสิ, ตุมฺเห คจฺฉถ. อหํ คจฺฉามิ, มยํ คจฺฉาม.

จฺฉาเทสาภาเว “โลปญฺเจตฺตมกาโร”ติ อปฺปจฺจยสฺส เอกาโร. คเมติ, คเมนฺติ, สรโลโป. คเมสิ, คเมถ. คเมมิ, คเมม.

อตฺตโนปเทปิ โส คามํ คจฺฉเต, คจฺฉนฺเต, คจฺฉเร. คจฺฉเส, คจฺฉวฺเห. คจฺเฉ, คจฺฉามฺเห.

“กุโต นุ ตฺวํ อาคจฺฉสิ, ราชคหโต อาคจฺฉามี”ติอาทีสุ ปน ปจฺจุปฺปนฺนสมีเป วตฺตมานวจนํ.

“วา”ติ วตฺตเต.

๔๔๓. คมิสฺส ฆมฺมํ.

คมุอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส ฆมฺมาเทโส โหติ วา.

ฆมฺมติ, ฆมฺมนฺติ อิจฺจาทิ.

ภาวกมฺเมสุ ปน—

๔๔๔. อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนิ.

ภาเว จ กมฺมนิ จ การเก อภิเธยฺเย อตฺตโนปทานิ โหนฺติ, จสทฺเทน กมฺมกตฺตริปิ. ภวนํ ภาโว, โส จ การกนฺตเรน อสํสฏฺโฐ เกวโล ภวนลวนาทิโก ธาตฺวตฺโถ. กรียตีติ กมฺมํ. อกมฺมกาปิ ธาตโว โสปสคฺคา สกมฺมกาปิ ภวนฺติ, ตสฺมา กมฺมนิ อนุปุพฺพา ภูธาตุโต วตฺตมานตฺตโนปทปฐมปุริเสกวจนํ เต.

“ธาตูหิ เณ ณย”อิจฺจาทิโต “ธาตูหี”ติ วตฺตมาเน—

๔๔๕. ภาวกมฺเมสุ โย.

สพฺพธาตูหิ ปโร ภาวกมฺเมสุ ยปฺปจฺจโย โหติ.

อตฺตโนปทวิสเยวายมิสฺสเต, “อญฺเญสุ จา”ติ สุตฺเต อนุวตฺติตวาคฺคหเณน ยปฺปจฺจเย วุทฺธิ น ภวติ,

อนุภูยเต สุขํ เทวทตฺเตน.

อาขฺยาเตน อวุตฺตตฺตา, ตติยา โหติ กตฺตริ;

กมฺมสฺสาภิหิตตฺตา น, ทุติยา ปฐมาวิธ.

อนุภูยนฺเต สมฺปตฺติโย ตยา. อนุภูยเส ตฺวํ เทวทตฺเตน, อนุภูยวฺเห ตุมฺเห.

อหํ อนุภูเย ตยา, มยํ อนุภูยามฺเห.

“กฺวจิ ธาตุ”อิจฺจาทิโต “กฺวจี”ติ วตฺตมาเน—

๔๔๖. อตฺตโนปทานิ ปรสฺสปทตฺตํ.

อตฺตโนปทานิ กฺวจิ ปรสฺสปทตฺตมาปชฺชนฺเต, อกตฺตริเยเวตํ. ยการสฺส ทฺวิตฺตํ.

อนุภูยฺยติ มยา สุขํ, อนุภูยฺยเต วา, อนุภูยฺยนฺติ. อนุภูยฺยสิ, อนุภูยฺยถ. อนุภูยฺยามิ, อนุภูยฺยาม. ทฺวิตฺตาภาเว— อนุภูยติ, อนุภูยนฺติ.

กฺวจีติ กึ? อนุภูยเต.

ภาเว อทพฺพวุตฺติโน ภาวสฺเสกตฺตา เอกวจนเมว, ตญฺจ ปฐมปุริสสฺเสว,

ภูยเต เทวทตฺเตน, เทวทตฺเตน สมฺปติ ภวนนฺติ อตฺโถ.

ปจธาตุโต กมฺมนิ อตฺตโนปเท ยปฺปจฺจเย จ กเต —

วิปริณาเมน “ยสฺสา”ติ วตฺตมาเน—

๔๔๗. ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส.

ตสฺส ภาวกมฺมวิสยสฺส ยปฺปจฺจยสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ โหติ ธาตฺวนฺเตน สห ยถาสมฺภวํ. เอตฺถ จ “อิวณฺณาคโม วา”ติ อิโต สีหคติยา วาสทฺโท อนุวตฺเตตพฺโพ, โส จ ววตฺถิตวิภาสตฺโถ.

เตน —

จวคฺโค จ ต วคฺคานํ, ธาตฺวนฺตานํ ยวตฺตนํ;

รวานญฺจ สยปฺปจฺจ-, ยานํ โหติ ยถากฺกมนฺติ.

ธาตฺวนฺตสฺส จวคฺคาทิตฺตา จกาเร กเต “ปร ทฺเวภาโว ฐาเน”ติ จการสฺส ทฺวิตฺตํ. ปจฺจเต โอทโน เทวทตฺเตน, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ครุปุพฺพรสฺสโต ปรสฺส ปฐมปุริสพหุวจนสฺส กฺวจิ เร โหติ. ปจฺจเร, ปจฺจนฺเต. ปจฺจเส, ปจฺจวฺเห. ปจฺเจ, ปจฺจามฺเห.

ปรสฺสปทาเทเส ปจฺจติ, ปจฺจนฺติ. ปจฺจสิ, ปจฺจถ. ปจฺจามิ, ปจฺจาม.

ตถา กมฺมกตฺตริ ปจฺจเต โอทโน สยเมว, ปจฺจนฺเต. ปจฺจติ, ปจฺจนฺติ วา อิจฺจาทิ.

คมิโต กมฺมนิ อตฺตโนปเท, ยปฺปจฺจเย จ กเต—

“ธาตูหิ, ตสฺมึ, เย”ติ จ วตฺตเต.

๔๔๘. อิวณฺณาคโม วา.

สพฺเพหิ ธาตูหิ ตสฺมึ ภาวกมฺมวิสเย ยปฺปจฺจเย ปเร อิวณฺณาคโม โหติ วาติ อีการาคโม.

ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท. จฺฉาเทโส, คจฺฉียเต คาโม เทวทตฺเตน, คจฺฉียนฺเต. คจฺฉียเส, คจฺฉียวฺเห. คจฺฉีเย, คจฺฉียามฺเห.

จฺฉาเทสาภาเว—

“ธาตูหิ, โย, วา”ติ จ วตฺตเต.

๔๔๙. ปุพฺพรูปญฺจ.

เหฏฺฐานุตฺเตหิ ปรสฺเสเวทํ, เตน กฏปวคฺคยการลสนฺเตเหว ธาตูหิ ปโร ยปฺปจฺจโย

ปุพฺพรูปมาปชฺชเต วาติ มการา ปรสฺส ยการสฺส มกาโร. คมฺมเต, คมียเต, คมฺมนฺเต, คมียนฺเต. คมฺมเส, คมียเส, คมฺมวฺเห, คมียวฺเห. คมฺเม, คมีเย, คมฺมามฺเห, คมียามฺเห.

ปรสฺสปทตฺเต— คจฺฉียฺยติ, คจฺฉียฺยนฺติ. คจฺฉียติ, คจฺฉียนฺติ วา. คมฺมติ, คมฺมนฺติ. คมียติ, คมียนฺติ.

อิการาคเม คมิยฺยติ, คมิยฺยนฺติ.

ตถา ฆมฺมียติ, ฆมฺมียนฺติ อิจฺจาทิ.

วตฺตมานาวิภตฺติ.

๔๕๐. ปญฺจมี ตุ อนฺตุ, หิ ถ, มิ ม, ตํ อนฺตํ, สฺสุ วฺโห, เอ อามเส.

ตฺวาทโย ทฺวาทส ปญฺจมีสญฺญา โหนฺติ.

๔๕๑. อาณตฺยาสิฏฺเฐนุตฺตกาเล ปญฺจมี.

อาณตฺยตฺเถ จ อาสีสตฺเถ อนุตฺตกาเล ปญฺจมีวิภตฺติ โหติ.

สติปิ กาลาธิกาเร ปุน กาลคฺคหเณน วิธินิมนฺตนาชฺเฌสนานุมติปตฺถนาปตฺตกาลาทีสุ จ ปญฺจมี. อาณาปนมาณตฺติ, อาสีสนมาสิฏฺโฐ, โส จ อิฏฺฐสฺส อสมฺปตฺตสฺส อตฺถสฺส ปตฺถนํ, ตสฺมึ อาณตฺยาสิฏฺเฐ. อนุ สมีเป อุตฺตกาโล อนุตฺตกาโล, ปจฺจุปฺปนฺนกาโลติ อตฺโถ, น อุตฺตกาโลติ วา อนุตฺตกาโล, ตสฺมึ อนุตฺตกาเล, กาลมนามสิตฺวา โหตีติ อตฺโถ.

ตตฺถ อาสีสนตฺเถ ภูธาตุโต ปญฺจมีปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนํ ตุ, อปฺปจฺจยวุทฺธิอวาเทสา. โส สุขี ภวตุ, เต สุขิตา ภวนฺตุ.

วิปริณาเมน “อการโต”ติ วตฺตเต.

๔๕๒. หิโลปํ วา.

อการโต ปโร หิวิภตฺติ โลปมาปชฺชเต วา.

ตฺวํ สุขี ภว, ภวาหิ วา, หิมฺหิ ทีโฆ. ตุมฺเห สุขิตา ภวถ. อหํ สุขี ภวามิ, มยํ สุขิโน ภวาม.

อตฺตโนปเท โส สุขี ภวตํ, เต สุขิตา ภวนฺตํ. ตฺวํ สุขี ภวสฺสุ, ตุมฺเห สุขิตา ภววฺโห.

อหํ สุขี ภเว, มยํ สุขิตา ภวามเส. กมฺมนิ อนุภูยตํ ตยา, อนุภูยนฺตํ. อนุภูยสฺสุ, อนุภูยวฺโห. อนุภูเย, อนุภูยามเส. ปรสฺสปทตฺเต อนุภูยฺยตุ, อนุภูยฺยนฺตุ. อนุภูยตุ, อนุภูยนฺตุ วา, อนุภูยฺยาหิ อิจฺจาทิ. ภาเว ภูยตํ.

อาณตฺติยํ กตฺตริ เทวทตฺโต ทานิ โอทนํ ปจตุ, ปจนฺตุ. ปจ, ปจาหิ, ปจถ. ปจามิ, ปจาม. ปจตํ, ปจนฺตํ. ปจสฺสุ, ปจวฺโห. ปเจ, ปจามเส.

กมฺมนิ ยปฺปจฺจยจวคฺคาทิ, ปจฺจตํ โอทโน เทวทตฺเตน, ปจฺจนฺตํ. ปจฺจสฺสุ, ปจฺจวฺโห. ปจฺเจ, ปจฺจามเส. ปรสฺสปทตฺเต ปจฺจตุ, ปจฺจนฺตุ. ปจฺจ, ปจฺจาหิ, ปจฺจถ. ปจฺจามิ, ปจฺจาม.

ตถา โส คามํ คจฺฉตุ, คจฺฉนฺตุ. คจฺฉ, คจฺฉาหิ, คจฺฉถ. คจฺฉามิ, คจฺฉาม. คเมตุ, คเมนฺตุ. คม, คมาหิ, คเมถ. คเมมิ, คเมม. คจฺฉตํ, คจฺฉนฺตํ.คจฺฉสฺสุ, คจฺฉวฺโห. คจฺเฉ, คจฺฉามเส. ฆมฺมาเทเส ฆมฺมตุ, ฆมฺมนฺตุ อิจฺจาทิ.

กมฺมนิ คจฺฉียตํ, คจฺฉียตุ, คมียตํ, คมียตุ, คมฺมตํ, คมฺมตุ อิจฺจาทิ.

วิธิมฺหิ อิธ ปพฺพโต โหตุ, อยํ ปาสาโท สุวณฺณมโย โหตูติ อาทิ.

นิมนฺตเน อธิวาเสตุ เม ภนฺเต ภควา โภชนํ, อิธ นิสีทตุ ภวํ.

อชฺเฌสเน เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมํ.

อนุมติยํ ปุจฺฉตุ ภวํ ปญฺหํ, ปวิสตุ ภวํ, เอตฺถ นิสีทตุ.

ปตฺถนา ยาจนา, ททาหิ เม คามวรานิ ปญฺจ, เอกํ เม นยนํ เทหิ.

ปตฺตกาเล สมฺปตฺโต เต กาโล กฏกรเณ, กฏํ กโรตุ ภวํ อิจฺจาทิ.

ปญฺจมีวิภตฺติ.

๔๕๓. สตฺตมี เอยฺย เอยฺยุํ, เอยฺยาสิ เอยฺยาถ, เอยฺยามิ เอยฺยาม, เอถ เอรํ, เอโถ เอยฺยาวฺโห, เอยฺยํ เอยฺยามฺเห.

เอยฺยาทโย ทฺวาทส สตฺตมีสญฺญา โหนฺติ.

“อนุตฺตกาเล”ติ วตฺตเต.

๔๕๔. อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี.

อนุมตฺยตฺเถ จ ปริกปฺปตฺเถ จ อนุตฺตกาเล สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.

อตฺถคฺคหเณน วิธินิมนฺตนาทีสุ จ สตฺตมี. กตฺตุมิจฺฉโต ปรสฺส อนุชานนํ อนุมติ, ปริกปฺปนํ ปริกปฺโป, “ยทิ นาม ภเวยฺยา”ติ สลฺลกฺขณํ นิรูปนํ, เหตุกฺริยาย สมฺภเว ผลกฺริยาย สมฺภวปริกปฺโป จ.

ตตฺถ ปริกปฺเป สตฺตมีปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนํ เอยฺย, อปฺปจฺจยวุทฺธาทิปุริมสมํ,

“กฺวจิ ธาตุ วิภตฺตี”ติอาทินา เอยฺย เอยฺยาสิ เอยฺยามิ เอยฺยํอิจฺเจเตสํ วิกปฺเปน เอการาเทโส. โส ทานิ กึ นุ โข ภเว, ยทิ โส ปฐมวเย ปพฺพเชยฺย, อรหา ภเวยฺย, สเจ สงฺขารา นิจฺจา ภเวยฺยุํ, น นิรุชฺเฌยฺยุํ. ยทิ ตฺวํ ภเวยฺยาสิ, ตุมฺเห ภเวยฺยาถ. กถมหํ เทโว ภเวยฺยามิ, กึ นุ โข มยํ ภเวยฺยาม. ตถา ภเวถ, ภเวรํ. ภเวโถ, ภเวยฺยาวฺโห.

ปตฺถเน ตุ อหํ สุขี ภเว, พุทฺโธ ภเวยฺยํ, ภเวยฺยามฺเห.

กมฺมนิ สุขํ ตยา อนุภูเยถ, อนุภูเยรํ. อนุภูเยโถ, อนุภูเยยฺยาวฺโห. อนุภูเย, อนุภูเยยฺยํ, อนุภูเยยฺยามฺเห. ปรสฺสปทตฺเต อนุภูเยยฺย, อนุภูเยยฺยุํ. อนุภูเยยฺยาสิ อิจฺจาทิ. ภาเว ภูเยถ.

วิธิมฺหิ โส โอทนํ ปเจ, ปเจยฺย, ปเจยฺยุํ. ตฺวํ ปเจ, ปเจยฺยาสิ, ตุมฺเห ปเจยฺยาถ. อหํ ปเจ, ปเจยฺยามิ, มยํ ปเจยฺยาม. ปเจถ, ปเจรํ. ปเจโถ, ปเจยฺยาวฺโห. ปเจ, ปเจยฺยํ, ปเจยฺยามฺเห. กมฺมนิ ปจฺเจถ, ปจฺเจรํ. ปจฺเจโถ, ปจฺเจยฺยาวฺโห. ปจฺเจ, ปจฺเจยฺยํ, ปจฺเจยฺยามฺเห. ปรสฺสปทตฺเต ปจฺเจ, ปจฺเจยฺย, ปจฺเจยฺยุํ. ปจฺเจยฺยาสิ อิจฺจาทิ.

อนุมติยํ โส คามํ คจฺเฉ, คจฺเฉยฺย, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา เอยฺยุสฺส อุํ วา, คจฺฉุํ, คจฺเฉยฺยุํ. ตฺวํ คจฺเฉ, คจฺเฉยฺยาสิ, คจฺเฉยฺยาถ. คจฺเฉ, คจฺเฉยฺยามิ, คจฺเฉยฺยาม. คเม, คเมยฺย, คมุํ, คเมยฺยุํ. คเม, คเมยฺยาสิ, คเมยฺยาถ. คเม, คเมยฺยามิ, คเมยฺยาม. คจฺเฉถ, คจฺเฉรํ. คจฺเฉโถ, คจฺเฉยฺยาวฺโห. คจฺเฉ, คจฺเฉยฺยํ, คจฺเฉยฺยามฺเห. คเมถ, คเมรํ อิจฺจาทิ.

กมฺมนิ คจฺฉีเยถ, คมีเยถ, คจฺฉีเยรํ, คมีเยรํ อิจฺจาทิ. ปรสฺสปทตฺเต คจฺฉีเยยฺย, คมีเยยฺย, คมฺเมยฺย, คมฺเมยฺยุํ อิจฺจาทิ. ตถา ฆมฺเม, ฆมฺเมยฺย, ฆมฺเมยฺยุํ อิจฺจาทิ.

สตฺตมีวิภตฺติ.

ปจฺจุปฺปนฺนาณตฺติปริกปฺปกาลิกวิภตฺตินโย.

๔๕๕. หิยฺยตฺตนี อา อู, โอ ตฺถ, อํ มฺหา, ตฺถ ตฺถุํ, เส วฺหํ, อึ มฺหเส.

อาอาทโย ทฺวาทส หิยฺยตฺตนีสญฺญา โหนฺติ.

“อปฺปจฺจกฺเข, อตีเต”ติ จ วตฺตเต.

๔๕๖. หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี.

หิยฺโยปภุติ อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข วา อปฺปจฺจกฺเข วา หิยฺยตฺตนีวิภตฺติ โหตีติ หิยฺยตฺตนีปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนํ อา.

“กฺวจิ ธาตุ”อิจฺจาทิโต “กฺวจิ, ธาตูน”นฺติ จ วตฺตเต.

๔๕๗. อการาคโม หิยฺยตฺตนี อชฺชตนีกาลาติปตฺตีสุ.

กฺวจิ ธาตูนมาทิมฺหิ อการาคโม โหติ หิยฺยตฺตนีอชฺชตนีกาลาติปตฺติอิจฺเจตาสุ ตีสุ วิภตฺตีสุ. กถมยมการาคโม ธาตฺวาทิมฺหีติ เจ?

สติสฺสเรปิ ธาตฺวนฺเต, ปุนการาคมสฺสิธ;

นิรตฺถตฺตา ปโยคานุ โรธา ธาตฺวาทิโต อยํ.

อปฺปจฺจยวุทฺธิอวาเทสสรโลปาทิ วุตฺตนยเมว.

อภวา, อภวู. อภโว, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา โอการสฺส ออาเทโส วา, อภว, อภวตฺถ. อภวํ, อภวมฺหา. อภวตฺถ, อภวตฺถุํ. อภวเส, อภววฺหํ. อภวึ, อภวมฺหเส.

กมฺมนิ ยปฺปจฺจโย, ตยา สุขมนฺวภูยตฺถ, อการาคมาภาเว อนุภูยตฺถ, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา ตฺถสฺส ถาเทโส, อนฺวภูยถ, อนุภูยถ, อนฺวภูยตฺถุํ, อนุภูยตฺถุํ. อนฺวภูยเส, อนุภูยเส, อนฺวภูยวฺหํ, อนุภูยวฺหํ. อนฺวภูยึ, อนุภูยึ, อนฺวภูยมฺหเส, อนุภูยมฺหเส. ปรสฺสปทตฺเต อนฺวภูยา, อนุภูยา อิจฺจาทิ. ภาเว อนฺวภูยตฺถ.

ตถา โส โอทนํ อปจา, ปจา, อปจู, ปจู. อปโจ, ปโจ, อปจตฺถ, ปจตฺถ. อปจํ, ปจํ, อปจมฺหา, ปจมฺหา. อปจตฺถ, ปจตฺถ, อปจตฺถุ, ปจตฺถุํ. อปจเส, ปจเส, อปจวฺหํ, ปจวฺหํ. อปจึ, ปจึ, อปจมฺหเส, ปจมฺหเส. กมฺมนิ อปจฺจถ, อปจฺจตฺถ, อปจฺจตฺถุํ. อปจฺจเส, อปจฺจวฺหํ. อปจฺจึ, อปจฺจมฺหเส. อปจฺจา, อปจฺจู อิจฺจาทิ.

ตถา อคจฺฉา, อคจฺฉู. อคจฺโฉ, อคจฺฉ, อคจฺฉตฺถ. อคจฺฉํ, อคจฺฉมฺหา. อคจฺฉตฺถ, อคจฺฉตฺถุํ. อคจฺฉเส, อคจฺฉวฺหํ. อคจฺฉึ, อคจฺฉมฺหเส. อคมา, อคมู. อคโม, อคม, อคมตฺถ. อคมํ, อคมมฺหา. อคมตฺถ, อคมตฺถุํ. อคมเส, อคมวฺหํ. อคมึ, อคมมฺหเส.

กมฺมนิ อคจฺฉียตฺถ, คจฺฉียตฺถ, อคมียตฺถ, คมียตฺถ, อคจฺฉียตฺถุํ, คจฺฉียตฺถุํ, อคมียตฺถุํ, คมียตฺถุํ อิจฺจาทิ. ตถา อฆมฺมา, อฆมฺมู อิจฺจาทิ.

หิยฺยตฺตนีวิภตฺติ.

๔๕๘. หิยฺยตฺตนี สตฺตมี ปญฺจมี วตฺตมานา สพฺพธาตุกํ.

หิยฺยตฺตนาทโย จตสฺโส วิภตฺติโย สพฺพธาตุกสญฺญา โหนฺตีติ หิยฺยตฺตนาทีนํ สพฺพธาตุกสญฺญตฺตา “อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหี”ติ วุตฺโต อิการาคโม น ภวติ.

สพฺพธาตุกํ.

๔๕๙. ปโรกฺขา อ อุ, เอ ตฺถ, อํ มฺห, ตฺถ เร, ตฺโถ วฺโห, อึ มฺเห.

ออาทโย ทฺวาทส ปโรกฺขาสญฺญา โหนฺติ. อกฺขานํ อินฺทฺริยานํ ปรํ ปโรกฺขา,

ตทฺทีปกตฺตา อยํ วิภตฺติ ปโรกฺขาติ วุจฺจติ.

๔๖๐. อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต.

อปจฺจกฺเข วตฺตุโน อินฺทฺริยาวิสยภูเต อตีเต กาเล ปโรกฺขาวิภตฺติ โหติ.

อติกฺกมฺม อิโตติ อตีโต, หุตฺวา อติกฺกนฺโตติ อตฺโถ. เหฏฺฐา วุตฺตนเยน ปโรกฺขาปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนํ อ.

“ภู อ”อิตีธ—

วิปริณาเมน “ธาตูน”นฺติ วตฺตเต.

๔๖๑. กฺวจาทิวณฺณานเมกสฺสรานํ ทฺเวภาโว.

ธาตูนมาทิภูตานํ วณฺณานเมกสฺสรานํ กฺวจิ ทฺเวภาโว โหติ.

ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ กฺวจิสทฺโท, เตน—

ข ฉ เสสุ ปโรกฺขายํ, ทฺเวภาโว สพฺพธาตุนํ;

อปฺปจฺจเย ชุโหตฺยาทิสฺ-สปิ กิจฺจาทิเก กฺวจิ.

“ภู ภู อ”อิตีธ—

๔๖๒. ปุพฺโพพฺภาโส.

ทฺเวภูตสฺส ธาตุสฺส โย ปุพฺโพ อวยโว, โส อพฺภาสสญฺโญ โหตีติ อพฺภาสสญฺญา.

อพฺภาสคฺคหณมนุวตฺตเต.

๔๖๓. อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา.

อพฺภาสสฺส อนฺตสฺส อิวณฺโณ โหติ วา, อกาโร จ.

ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท. เตน—

ข ฉ เสสุ อวณฺณสฺส, อิกาโร สคุปุสฺส อี;

วาสฺส ภูสฺส ปโรกฺขายํ, อกาโร นาปรสฺสิเมติ.

อูการสฺส อกาโร.

๔๖๔. ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา.

อพฺภาสคตานํ ทุติยจตุตฺถานํ วคฺคพฺยญฺชนานํ ยถากฺกมํ ปฐมตติยา โหนฺตีติ ภการสฺส พกาโร.

๔๖๕. พฺรูภูนมาหภูวา ปโรกฺขายํ.

พฺรูภูอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อาหภูวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ปโรกฺขาวิภตฺติยนฺติ ภูสทฺทสฺส ภูวอาเทโส, “สรโลโป มาเทสปฺปจฺจยาทิมฺหี”ติอาทินา สรโลปาทิ. โส กิร ราชา พภูว, เต กิร พภูวุ. ตฺวํ กิร พภูเว.

“ธาตูหี”ติ วตฺตเต, สีหคติยา กฺวจิคฺคหณญฺจ.

๔๖๖. อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหิ.

สพฺพสฺมึ อสพฺพธาตุกมฺหิ ปเร กฺวจิ ธาตูหิ ปโร อิการาคโม โหติ.

อสพฺพธาตุเก พฺยญฺช- นาทิมฺเหวายมาคโม;

กฺวจาธิการโต พฺยญฺช-นาโทปิ กฺวจิ โน สิยา.

เอตฺถ จ “น สพฺพธาตุกํ อสพฺพธาตุก”มิติ กตฺวา “หิยฺยตฺตนี สตฺตมี ปญฺจมี วตฺตมานา สพฺพธาตุก”นฺติ หิยฺยตฺตนีอาทีนํ สพฺพธาตุกสญฺญาย วุตฺตตฺตา ตทญฺญา จตสฺโส วิภตฺติโย อสพฺพธาตุกนฺติ วุจฺจติ.

ตุมฺเห กิร พภูวิตฺถ. อหํ กิร พภูวํ, มยํ กิร พภูวิมฺห.

อตฺตโนปเท โส พภูวิตฺถ, พภูวิเร. พภูวิตฺโถ, พภูวิวฺโห. พภูวึ, พภูวิมฺเห.

กมฺมนิ อตฺตโนปเท อีการาคมยปฺปจฺจยิการาคมา, อนุพภูวียิตฺถ,

ยปฺปจฺจยสฺส อสพฺพธาตุกมฺหิ “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา โลเป กเต อิวณฺณาคโม น ภวติ,

ตยา กิร อนุพภูวิตฺถ, อนุพภูวิเร อิจฺจาทิ. ภาเว พภูวียิตฺถ, พภูวิตฺถ วา.

ตถา ปปจ, ปปจุ. ปปเจ, ปปจิตฺถ. ปปจํ, ปปจิมฺห. ปปจิตฺถ, ปปจิเร. ปปจิตฺโถ, ปปจิวฺโห. ปปจึ, ปปจิมฺเห. กมฺมนิ ปปจฺจิตฺถ, ปปจฺจิเร อิจฺจาทิ. ตถา อปจฺจ, อปจฺจุ อิจฺจาทิ.

คมิมฺหิ “กฺวจาทิวณฺณาน”นฺติอาทินา ทฺเวภาโว, “ปุพฺโพพฺภาโส”ติ อพฺภาสสญฺญา.

“อพฺภาเส”ติ วตฺตเต.

๔๖๗. กวคฺคสฺส จวคฺโค.

อพฺภาเส วตฺตมานสฺส กวคฺคสฺส จวคฺโค โหตีติ คการสฺส ชกาโร, “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อนพฺภาสสฺส ปฐมปุริเสกวจนมฺหิ ทีโฆ. โส คามํ ชคาม กิร, ชคม วา, ชคมุ. ชคเม, ชคมิตฺถ. ชคมํ, ชคมิมฺห. ชคมิตฺถ, ชคมิเร. ชคมิตฺโถ, ชคมิวฺโห. ชคมึ, ชคมิมฺเห.

กมฺมนิ ชคมียิตฺถ, ชคมิตฺถ วา อิจฺจาทิ.

ปโรกฺขาวิภตฺติ.

๔๖๘. อชฺชตนี อี อุํ, โอ ตฺถ, อึ มฺหา, อา อู, เส วฺหํ, อํ มฺเห.

อีอาทโย ทฺวาทส อชฺชตนีสญฺญา โหนฺติ. อชฺชภโว อชฺชตโน, ตทฺทีปกตฺตา อยํ วิภตฺติ อชฺชตนีติ วุจฺจติ.

“อปจฺจกฺเข, อตีเต, ปจฺจกฺเข”ติ จ วตฺตเต.

๔๖๙. สมีเปชฺชตนี.

สมีเป สมีปโต ปฏฺฐาย อชฺชปฺปภุติ อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข จ อปจฺจกฺเข จ อชฺชตนีวิภตฺติ โหตีติ อชฺชตนีปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนํ อี. ปุเร วิย อการาคโม, วุทฺธาทิ จ, “กฺวจิ ธาตุวิภตฺตี”ติอาทินา อี-มฺหาทิวิภตฺตีนํ กฺวจิ รสฺสตฺตํ, โอ-อา-อํวจนานํ อิ-ตฺถ-ออาเทสา จ, สรโลปาทิ. โส อภวิ, อภวี วา, อการาคมาภาเว ภวิ.

มณฺฑูกคติยา “วา”ติ วตฺตเต.

๔๗๐. สพฺพโต อุํ อึสุ.

สพฺเพหิ ธาตูหิ อุํวิภตฺติสฺส อึสฺวาเทโส โหติ วา.

เต อภวึสุ, ภวึสุ วา, อภวุํ, ภวุํ วา. ตฺวํ อภวิ, ภวิ วา, อภโว, ภโว วา, ตุมฺเห อภวิตฺถ, ภวิตฺถ วา, อิการาคโม. อหํ อภวึ, ภวึ วา, มยํ อภวิมฺห, ภวิมฺห วา, อภวิมฺหา, ภวิมฺหา วา. โส อภวิตฺถ, ภวิตฺถ วา, อภวา, ภวา วา, อภวู, ภวู วา. อภวิเส, ภวิเส วา, อภวิวฺหํ, ภวิวฺหํ วา. อภวํ, ภวํ วา, อภว, ภว วา, อภวิมฺเห, ภวิมฺเห วา.

กมฺมนิ ยปฺปจฺจยโลเป วุทฺธิอวาเทสาทิ, สุขํ ตยา อนุภวิตฺถ, อนฺวภูยิตฺถ, อนุภูยิตฺถ วา อิจฺจาทิ. ปรสฺสปทตฺเต ตยา อนฺวภูยิ, อนุภูยิ, อนฺวภูยี, อนุภูยี วา, อนฺวภูยึสุ, อนุภูยึสุ, อนฺวภูยุํ, อนุภูยุํ. ตฺวํ อนฺวภูยิ, อนุภูยิ, ตุมฺเห อนฺวภูยิตฺถ, อนุภูยิตฺถ. อหํ อนฺวภูยึ, อนุภูยึ, มยํ อนฺวภูยิมฺห, อนุภูยิมฺห, อนฺวภูยิมฺหา, อนุภูยิมฺหา วา. ภาเว อภวิตฺถ, อภูยิตฺถ ตยา.

โส อปจิ, ปจิ, อปจี, ปจี วา, เต อปจึสุ, ปจึสุ, อปจุํ, ปจุํ. ตฺวํ อปจิ, ปจิ, อปโจ, ปโจ วา, ตุมฺเห อปจิตฺถ, ปจิตฺถ. อหํ อปจึ, ปจึ, มยํ อปจิมฺห, ปจิมฺห, อปจิมฺหา, ปจิมฺหา วา. โส อปจิตฺถ, ปจิตฺถ, อปจา, ปจา วา, อปจู, ปจู. อปจิเส, อปจิวฺหํ. อปจํ, ปจํ, อปจ, ปจ วา, อปจิมฺเห, ปจิมฺเห.

กมฺมนิ อปจฺจิตฺถ, ปจฺจิตฺถ อิจฺจาทิ. ปรสฺสปทตฺเต อปจฺจิ, ปจฺจิ, อปจฺจี, ปจฺจี วา, อปจฺจึสุ, ปจฺจึสุ, อปจฺจุํ, ปจฺจุํ. อปจฺจิ, ปจฺจิ, อปจฺโจ, ปจฺโจ วา, อปจฺจิตฺถ, ปจฺจิตฺถ. อปจฺจึ, ปจฺจึ, อปจฺจิมฺห, ปจฺจิมฺห, อปจฺจิมฺหา, ปจฺจิมฺหา วา.

โส คามํ อคจฺฉี, คจฺฉี, อคจฺฉิ, คจฺฉิ วา, เต อคจฺฉึสุ, คจฺฉึสุ, อคจฺฉุํ, คจฺฉุํ. ตฺวํ อคจฺฉิ, คจฺฉิ, อคจฺโฉ, คจฺโฉ วา, ตุมฺเห อคจฺฉิตฺถ, คจฺฉิตฺถ. อหํ อคจฺฉึ, คจฺฉึ, มยํ อคจฺฉิมฺห, คจฺฉิมฺห, อคจฺฉิมฺหา, คจฺฉิมฺหา วา. “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา อชฺชตนิมฺหิ คมิสฺส จฺฉสฺส กฺวจิ ญฺฉาเทโส, อคญฺฉิ, คญฺฉิ, อคญฺฉี, คญฺฉี วา, เต อคญฺฉึสุ, คญฺฉึสุ, อคญฺฉุํ, คญฺฉุํ. ตฺวํ อคญฺฉิ, คญฺฉิ, อคญฺโฉ, คญฺโฉ วา, ตุมฺเห อคญฺฉิตฺถ, คญฺฉิตฺถ. อหํ อคญฺฉึ, คญฺฉึ, มยํ อคญฺฉิมฺห, คญฺฉิมฺห, อคญฺฉิมฺหา, คญฺฉิมฺหา วา.

จฺฉาเทสาภาเว โส อคมิ, คมิ, อคมี, คมี วา, “กรสฺส กาสตฺตมชฺชตนิมฺหี”ติ เอตฺถ ภาวนิทฺเทเสน, “สตฺตมชฺชตนิมฺหี”ติ โยควิภาเคน วา สาคเม “กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา พฺยญฺชนโต อาการาคโม, อคมาสิ, อุํวจนสฺส กฺวจิ อํสฺวาเทโส, อุ จาคโม ตฺถ-มฺเหสุ กฺวจิ, อคมึสุ, คมึสุ, อคมํสุ, คมํสุ, อคมุํ, คมุํ, ตฺวํ อคมิ, คมิ, อคโม, คโม วา, อคมิตฺถ, คมิตฺถ, อคมุตฺถ, คมุตฺถ. อหํ อคมึ, คมึ, อคมิมฺห, คมิมฺห, อคมุมฺห, คมุมฺห, อคมิมฺหา, คมิมฺหา วา.

“กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา คมิสฺส อชฺชตนิมฺหิ คาเทโส จ, โส อชฺฌคา, ปรโลโป, เต อชฺฌคุํ. ตฺวํ อชฺฌโค, ตุมฺเห อชฺฌคุตฺถ. อหํ อชฺฌคึ, มยํ อชฺฌคุมฺห.

อตฺตโนปเท โส อคจฺฉิตฺถ, คจฺฉิตฺถ, อคญฺฉิตฺถ, คญฺฉิตฺถ อิจฺจาทิ.

จฺฉาเทสาภาเว โส อคมิตฺถ, คมิตฺถ, อคมา, คมา, เต อคมู, คมู, อชฺฌคู, อคู.

ตฺวํ อคมิเส, คมิเส, อคมิวฺหํ, คมิวฺหํ. อหํ อคมํ, คมํ, อคม, คม, อชฺฌคํ วา, อคมิมฺเห, คมิมฺเห.

กมฺเม คาโม อคจฺฉียิตฺถ เตน, คจฺฉียิตฺถ, อคญฺฉียิตฺถ, คญฺฉียิตฺถ, อคมียิตฺถ, คมียิตฺถ, อคมิตฺถ, คมิตฺถ อิจฺจาทิ. ปรสฺสปทตฺเต อคจฺฉียิ, คจฺฉียิ วา, อคมียิ, คมียิ วา, อคจฺฉียุํ, อคมียุํ วา. ตถา อฆมฺมียิ, อฆมฺมียึสุ อิจฺจาทิ.

“หิยฺยตฺตนี, อชฺชตนี”ติ จ วตฺตเต.

๔๗๑. มาโยเค สพฺพกาเล จ.

ยทา มาโยโค, ตทา หิยฺยตฺตนชฺชตนีวิภตฺติโย สพฺพกาเลปิ โหนฺติ, จสทฺเทน ปญฺจมี จ. มา ภวติ, มา ภวา, มา ภวิสฺสตีติ วา อตฺเถ หิยฺยตฺตนชฺชตนีปญฺจมี วิภตฺติโย, เสสํ เนยฺยํ, โส มา ภวา, มา ภวี, มา เต ภวนฺตฺวนฺตรายา. มา ปจา, มา ปจี, มา ปจตุ. มา คจฺฉา, มา คจฺฉี, มา คจฺฉตุ. มา กญฺจิ ปาปมาคมา, มา อคมิ, มา คมา, มา คมี, มา คเมตุ. ตฺวํ มา คจฺโฉ, มา คจฺฉิ, มา คจฺฉาหิ อิจฺจาทิ.

อตีตกาลิกวิภตฺติ.

๔๗๒. ภวิสฺสนฺตี สฺสติ สฺสนฺติ, สฺสสิ สฺสถ, สฺสามิ สฺสาม, สฺสเต สฺสนฺเต, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสํ สฺสามฺเห.

สฺสตฺยาทีนํ ทฺวาทสนฺนํ วจนานํ ภวิสฺสนฺตีสญฺญา โหติ. ภวิสฺสตีติ ภวิสฺสนฺโต, ตํกาลทีปกตฺตา อยํ วิภตฺติ ภวิสฺสนฺตีติ วุจฺจติ.

๔๗๓. อนาคเต ภวิสฺสนฺตี.

อนาคเต กาเล ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติ โหติ.

อตีเตปิ ภวิสฺสนฺตี, ตํกาลวจนิจฺฉยา;

“อเนกชาติสํสารํ, สนฺธาวิสฺส”นฺติอาทิสุ.

น อาคโต อนาคโต, ปจฺจยสามคฺคิยํ สติ อายตึ อุปฺปชฺชนารโหติ อตฺโถ, อิการาคโม, วุทฺธิอวาเทสา, สรโลปาทิ จ. ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ. ภวิสฺสสิ, ภวิสฺสถ. ภวิสฺสามิ, ภวิสฺสาม. ภวิสฺสเต, ภวิสฺสนฺเต. ภวิสฺสเส, ภวิสฺสวฺเห. ภวิสฺสํ, ภวิสฺสามฺเห.

กมฺเม ยปฺปจฺจยโลโป, สุขํ ตยา อนุภวิสฺสเต, อนุภวิสฺสนฺเต. อนุภวิสฺสเส,

อนุภวิสฺสวฺเห. อนุภวิสฺสํ, อนุภวิสฺสามฺเห. ปรสฺสปทตฺเต อนุภวิสฺสติ เทวทตฺเตน, อนุภวิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ. ภาเว ภวิสฺสเต เตน, ยปฺปจฺจยโลปาภาเว อนุภูยิสฺสเต, อนุภูยิสฺสนฺเต อิจฺจาทิ. ภาเว ภูยิสฺสเต.

ตถา ปจิสฺสติ, ปจิสฺสนฺติ. ปจิสฺสสิ, ปจิสฺสถ. ปจิสฺสามิ, ปจิสฺสาม. ปจิสฺสเต, ปจิสฺสนฺเต. ปจิสฺสเส, ปจิสฺสวฺเห. ปจิสฺสํ, ปจิสฺสามฺเห.

กมฺเม ปจฺจิสฺสเต โอทโน เทวทตฺเตน, ปจฺจิสฺสนฺเต อิจฺจาทิ. ปรสฺสปทตฺเต ปจฺจิสฺสติ, ปจฺจิสฺสนฺติ. ปจฺจิสฺสสิ, ปจฺจิสฺสถ. ปจฺจิสฺสามิ, ปจฺจิสฺสาม.

คจฺฉิสฺสติ, คจฺฉิสฺสนฺติ. คจฺฉิสฺสสิ, คจฺฉิสฺสถ. คจฺฉิสฺสามิ, คจฺฉิสฺสาม. คจฺฉิสฺสเต, คจฺฉิสฺสนฺเต. คจฺฉิสฺสเส, คจฺฉิสฺสวฺเห. คจฺฉิสฺสํ, คจฺฉิสฺสามฺเห. โส สคฺคํ คมิสฺสติ, คมิสฺสนฺติ. คมิสฺสสิ, คมิสฺสถ. คมิสฺสามิ, คมิสฺสาม อิจฺจาทิ.

กมฺเม คจฺฉียิสฺสเต, คจฺฉียิสฺสนฺเต. คจฺฉียิสฺสติ, คจฺฉียิสฺสนฺติ วา, คมียิสฺสเต, คมียิสฺสนฺเต. คมียิสฺสติ, คมียิสฺสนฺติ วา อิจฺจาทิ. ยปฺปจฺจยโลเป คมิสฺสเต, คมิสฺสนฺเต.คมิสฺสติ, คมิสฺสนฺติ วา. ตถา ฆมฺมิสฺสติ, ฆมฺมิสฺสนฺติ อิจฺจาทิ.

ภวิสฺสนฺตีวิภตฺติ.

๔๗๔. กาลาติปตฺติ สฺสา สฺสํสุ, สฺเส สฺสถ, สฺสํ สฺสามฺหา, สฺสถ สฺสิสุ, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสึ สฺสามฺหเส.

สฺสาทีนํ ทฺวาทสนฺนํ กาลาติปตฺติสญฺญา โหติ.

กาลสฺส อติปตนํ กาลาติปตฺติ, สา ปน วิรุทฺธปจฺจยูปนิปาตโต, การณเวกลฺลโต วา กฺริยาย อนภินิพฺพตฺติ, ตทฺทีปกตฺตา อยํ วิภตฺติ กาลาติปตฺตีติ วุจฺจติ.

๔๗๕. กฺริยาติปนฺเนตีเต กาลาติปตฺติ.

กฺริยาติปนฺนมตฺเต อตีเต กาเล กาลาติปตฺติวิภตฺติ โหติ.

กฺริยาย อติปตนํ กฺริยาติปนฺนํ, ตํ ปน สาธกสตฺติวิรเหน กฺริยาย อจฺจนฺตานุปฺปตฺติ.

เอตฺถ จ กิญฺจาปิ น กฺริยา อตีตสทฺเทน โวหริตพฺพา, ตถาปิ ตกฺกิริยุปฺปตฺติปฺปฏิพนฺธกรกฺริยาย กาลเภเทน อตีตโวหาโร ลพฺภเตวาติ ทฏฺฐพฺพํ.

กาลาติปตฺติปรสฺสปทปฐมปุริเสกวจนํ สฺสา, อการิการาคมา, วุทฺธิอวาเทสา จ,

“กฺวจิ ธาตู”ติอาทินา สฺสา สฺสามฺหาวิภตฺตีนํ กฺวจิ รสฺสตฺตํ, สฺเสวจนสฺส จ อตฺตํ.

โส เจ ปฐมวเย ปพฺพชฺชํ อลภิสฺส, อรหา อภวิสฺส, ภวิสฺส, อภวิสฺสา, ภวิสฺสาวา, เต เจ ตํ อลภิสฺสํสุ, อรหนฺโต อภวิสฺสํสุ, ภวิสฺสํสุ. เอวํ ตฺวํ อภวิสฺส, ภวิสฺส, อภวิสฺเส วา, ตุมฺเห อภวิสฺสถ, ภวิสฺสถ. อหํ อภวิสฺสํ, ภวิสฺสํ, มยํ อภวิสฺสมฺห, ภวิสฺสมฺห, อภวิสฺสามฺหา, ภวิสฺสามฺหา วา. โส อภวิสฺสถ, อภวิสฺสิสุ. อภวิสฺสเส, อภวิสฺสวฺเห. อภวิสฺสึ, อภวิสฺสามฺหเส.

กมฺเม อนฺวภวิสฺสถ, อนฺวภวิสฺสิสุ. อนฺวภูยิสฺสถ วา อิจฺจาทิ. ปรสฺสปทตฺเต อนฺวภวิสฺส, อนฺวภวิสฺสํสุ. อนฺวภูยิสฺส วา อิจฺจาทิ. ภาเว อภวิสฺสถ เทวทตฺเตน, อภูยิสฺสถ.

ตถา โส เจ ตํ ธนํ อลภิสฺส, โอทนํ อปจิสฺส, ปจิสฺส, อปจิสฺสา, ปจิสฺสา วา, อปจิสฺสํสุ, ปจิสฺสํสุ. อปจิสฺส, ปจิสฺส, อปจิสฺเส, ปจิสฺเส วา, อปจิสฺสถ, ปจิสฺสถ. อปจิสฺสํ, ปจิสฺสํ, อปจิสฺสมฺห, ปจิสฺสมฺห, อปจิสฺสามฺหา, ปจิสฺสามฺหา วา. อปจิสฺสถ, ปจิสฺสถ, อปจิสฺสิสุ, ปจิสฺสิสุ. อปจิสฺสเส, ปจิสฺสเส, อปจิสฺสวฺเห, ปจิสฺสวฺเห. อปจิสฺสึ, ปจิสฺสึ, อปจิสฺสามฺหเส, ปจิสฺสามฺหเส.

กมฺเม อปจิสฺสถ โอทโน เทวทตฺเตน, อปจิสฺสิสุ. ยปฺปจฺจยโลปาภาเว อปจียิสฺสถ อิจฺจาทิ. ปรสฺสปทตฺเต อปจฺจิสฺส เตน, ปจฺจิสฺส, อปจฺจิสฺสา, ปจฺจิสฺสา วา, อปจฺจิสฺสํสุ, ปจฺจิสฺสํสุ อิจฺจาทิ.

โส อคจฺฉิสฺส, คจฺฉิสฺส, อคจฺฉิสฺสา, คจฺฉิสฺสา วา, อคจฺฉิสฺสํสุ, คจฺฉิสฺสํสุ. ตฺวํ อคจฺฉิสฺส, คจฺฉิสฺส, อคจฺฉิสฺเส, คจฺฉิสฺเส วา, อคจฺฉิสฺสถ, คจฺฉิสฺสถ. อคจฺฉิสฺสํ, คจฺฉิสฺสํ, อคจฺฉิสฺสมฺห, คจฺฉิสฺสมฺห, อคจฺฉิสฺสามฺหา, คจฺฉิสฺสามฺหา วา. อคมิสฺส, คมิสฺส, อคมิสฺสา, คมิสฺสา วา, อคมิสฺสํสุ, คมิสฺสํสุ. อคมิสฺส, คมิสฺส, อคมิสฺเส วา, อคมิสฺสถ, คมิสฺสถ. อคมิสฺสํ, คมิสฺสํ, อคมิสฺสมฺห, คมิสฺสมฺห, อคมิสฺสามฺหา, คมิสฺสามฺหาวา. อคจฺฉิสฺสถ, คจฺฉิสฺสถ วา อิจฺจาทิ.

กมฺเม อคจฺฉียิสฺสถ, อคมียิสฺสถ, อคจฺฉียิสฺส, อคมียิสฺส อิจฺจาทิ. ตถา อฆมฺมิสฺสา, อฆมฺมิสฺสํสุ อิจฺจาทิ.

กาลาติปตฺติวิภตฺติ.

ปญฺจมี สตฺตมี วตฺตญมานา สมฺปตินาคเต;

ภวิสฺสนฺตี ปโรกฺขาที, จตสฺโสตีตกาลิกา.

ฉกาลิกวิภตฺติวิธานํ.