ปทรูปสิทธิ_๕.๓ ตัทธิตกัณฑ์_ภาวตัทธิต

ภาวตทฺธิต

“อลสสฺส ภาโว”ติ วิคฺคเห—

๓๘๗. ณฺยตฺตตา ภาเว ตุ.

ฉฏฺฐิยนฺตโต ณฺย-ตฺต-ตาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ “ตสฺส ภาโว” อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ,

ตุสทฺทคฺคหเณน ตฺตน-เณยฺยาทิปฺปจฺจยา จ.

ภวนฺติ เอตสฺมา พุทฺธิสทฺทา อิติ ภาโว, สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ วุจฺจติ.

วุตฺตญฺจ— “ยสฺส คุณสฺส หิ ภาวา ทพฺเพ สทฺทนิเวโส, ตทภิธาเน ณฺย-ตฺต-ตาทโย”ติ.

ณฺย-ตฺต-ตฺตนนฺตานํ นิจฺจํ นปุํสกตฺตํ, ตาปจฺจยนฺตสฺส สภาวโต นิจฺจมิตฺถิลิงฺคตา.

ณฺยปฺปจฺจโยยํ คุณวจเน พฺราหฺมณาทีหิ, ตตฺถ “อวณฺโณ เย โลปญฺจา”ติ อวณฺณโลโป, อาทิวุทฺธิ.

อาลสฺยํ. เอวํ อาโรคฺยํ, อุทคฺคสฺส ภาโว โอทคฺยํ, สขิโน ภาโว สขฺยํ, อณณสฺส ภาโว อาณณฺยํ, วิธวาย ภาโว เวธพฺยํ, ทุพฺพลสฺส ภาโว ทุพฺพลฺยํ, จปลสฺส ภาโว จาปลฺยํ.

วิยตฺตสฺส ภาโว เวยฺยตฺติยํ, มจฺฉรสฺส ภาโว มจฺฉริยํ. เอวํ อิสฺสริยํ, อาลสิยํ, มุณฺฑิยํ, มูฬฺหิยํ. เอตฺถ “เวยฺยตฺติย”นฺติอาทีสุ “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา ยมฺหิ อิการาคโม.

“ปณฺฑิตสฺส ภาโว ปณฺฑิตฺย”นฺติอาทีสุ “ยวตํ ตลนทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺต”นฺติ ตฺยการสํโยคาทีนํ จลญชการาเทสา, ทฺวิตฺตํ. ปณฺฑิจฺจํ,

พหุสฺสุตสฺส ภาโว พาหุสฺสจฺจํ, “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา อุการสฺส อกาโร, เอวํ โปโรหิจฺจํ,

อธิปติสฺส ภาโว อาธิปจฺจํ, มุฏฺฐสฺสติสฺส ภาโว มุฏฺฐสฺสจฺจํ, อิวณฺณโลโป. กุสลสฺส ภาโว โกสลฺลํ. เอวํ เวปุลฺลํ, สมานานํ ภาโว สามญฺญํ, คิลานสฺส ภาโว เคลญฺญํ, “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรา”ทิสุตฺเตน สํโยเค ปเร รสฺสตฺตํ.

สุหทสฺส ภาโว โสหชฺชํ. เอวํ เวสารชฺชํ, กุสีทสฺส ภาโว โกสชฺชํ, “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา อีการสฺส อกาโร. ตถา “ปุริสสฺส ภาโว โปริส”นฺติอาทีสุ “ยวตํ ตลนา”ทิสุตฺเต การคฺคหเณน ยวตํ สการกจฏปวคฺคานํ สการกจฏปวคฺคาเทสา. สุมนสฺส ภาโว โสมนสฺสํ. เอวํ โทมนสฺสํ, โสวจสฺสํ, โทวจสฺสํ, เอตฺถ สการาคโม. ตถา นิปกสฺส ภาโว เนปกฺกํ, ทฺวิตฺตํ. เอวํ อาธิกฺกํ, ทุภคสฺส ภาโว โทภคฺคํ, วาณิชสฺส ภาโว วาณิชฺชํ, ราชิโน ภาโว รชฺชํ, “กฺวจา”ทินา รสฺสตฺตํ. สรูปสฺส ภาโว สารุปฺปํ. เอวํ โอปมฺมํ, โสขุมฺมํ.

ตถสฺส ภาโว ตจฺฉํ, ทุมฺเมธสฺส ภาโว ทุมฺเมชฺฌํ, สมณสฺส ภาโว สามญฺญํ. เอวํ พฺราหฺมญฺญํ, นิปุณสฺส ภาโว เนปุญฺญํ. “ตจฺฉ”นฺติอาทีสุปิ การคฺคหเณเนว ยวตํ ถธณการานํ ฉฌญการาเทสา.

ตฺต-ตาปจฺจเยสุ— ปํสุกูลิกสฺส ภาโว ปํสุกูลิกตฺตํ, ปํสุกูลิกตา. เอวํ เตจีวริกตฺตํ, เตจีวริกตา, โอทริกตฺตํ, โอทริกตา, มนุสฺสตฺตํ, มนุสฺสตา ชาติ, นีลตฺตํ, นีลตา คุโณ, ยาจกตฺตํ, ยาจกตา กฺริยา, ทณฺฑิตฺตํ, ทณฺฑิตา ทพฺพํ, สจฺจวาทิตา, ปารมิตา, กตญฺญุตา, สพฺพญฺญุตา, “กฺวจา”ทินา ตาปจฺจเย รสฺสตฺตํ, อปฺปิจฺฉตา, อสํสคฺคตา, ภสฺสารามตา, นิทฺทารามตา, ลหุตา อิจฺจาทิ.

ตฺตนปจฺจเย— ปุถุชฺชนสฺส ภาโว ปุถุชฺชนตฺตนํ, เวทนตฺตนํ, ชายตฺตนํ.

เณยฺเย— สุจิสฺส ภาโว โสเจยฺยํ. เอวํ อาธิปเตยฺยํ, กวิสฺส ภาโว กาเวยฺยํ, เถนสฺส ภาโว เถยฺยํ, มหาวุตฺตินา นการสฺส โลโป.

“ณฺยตฺตตา”ติ โยควิภาเคน กมฺมนิ, สกตฺเถ จ ณฺยาทโย, วีรานํ ภาโว, กมฺมํ วา วีริยํ,

ปริภฏสฺส กมฺมํ ปาริภฏฺยํ, ปาริภฏฺยสฺส ภาโว ปาริภฏฺยตา. เอวํ โสวจสฺสตา, ภิสคฺคสฺส กมฺมํ เภสชฺชํ, พฺยาวฏสฺส กมฺมํ เวยฺยาวจฺจํ, สฐสฺส ภาโว, กมฺมํ วา สาเฐยฺยํ.

สกตฺเถ ปน— ยถาภูตเมว ยถาภุจฺจํ, กรุณาเยว การุญฺญํ, ปตฺตกาลเมว ปตฺตกลฺลํ,

อากาสานนฺตเมว อากาสานญฺจํ, กายปาคุญฺญเมว กายปาคุญฺญตา อิจฺจาทิ.

“วิสมสฺส ภาโว”ติ วิคฺคเห—

“ตฺตตา, ภาเว”ติ จ วตฺตเต.

๓๘๘. ณ วิสมาทีหิ.

วิสมอิจฺเจวมาทีหิ ฉฏฺฐิยนฺเตหิ ณปฺปจฺจโย โหติ, ตฺต ตา จ “ตสฺส ภาโว”อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.

อากติคโณยํ. เวสมํ, วิสมตฺตํ, วิสมตา. สุจิสฺส ภาโว โสจํ, สุจิตฺตํ, สุจิตา, ครุโน ภาโว คารโว, อาทิวุทฺธิ, “โอ สเร จา”ติ สุตฺเต จสทฺทคฺคหเณน อุการสฺส จ อวาเทโส. ปฏุโน ภาโว ปาฏวํ, ปฏุตฺตํ, ปฏุตา.

อุชุโน ภาโว อชฺชวํ, มุทุโน ภาโว มทฺทวํ อิจฺจตฺร “อาตฺตญฺจา”ติ ณมฺหิ อิการุการานํ อาตฺตํ, ทฺวิภาโว, สํโยเค อาทิรสฺสตฺตญฺจ. อุชุตา, มุทุตา. เอวํ อิสิสฺส ภาโว อาริสฺยํ, อาสภํ, กุมารสฺส ภาโว โกมารํ, ยุวสฺส ภาโว โยพฺพนํ, มหาวุตฺตินา นการาคโม, ปรมานํ ภาโว, กมฺมํ วา ปารมี ทานาทิกฺริยา, “ณวณิกา”ทิสุตฺเตน อีปจฺจโย, สมคฺคานํ ภาโว สามคฺคี.

๓๘๙. รมณียาทิโต กณฺ.

รมณียอิจฺเจวมาทิโต กณฺปจฺจโย โหติ, ตฺต ตา จ ภาวตฺเถ. รมณียสฺส ภาโว รามณียกํ, รมณียตฺตํ, รมณียตา. เอวํ มานุญฺญกํ, มนุญฺญตฺตํ, มนุญฺญตา, ปิยรูปกํ, ปิยรูปตฺตํ, ปิยรูปตา, กลฺยาณกํ, กลฺยาณตฺตํ, กลฺยาณตา, โจรกํ, โจริกา วา, โจรตฺตํ, โจรตา, อฑฺฒกํ, อฑฺฒตฺตํ, อฑฺฒตา อิจฺจาทิ.

ภาวตทฺธิตํ.