ปทรูปสิทธิ_๔.๕ สมาสกัณฑ์_พหุพพีหิสมาส

พหุพฺพีหิสมาส

อถ พหุพฺพีหิสมาโส วุจฺจเต.

โส จ นววิโธ ทฺวิปโท ตุลฺยาธิกรโณ, ทฺวิปโท ภินฺนาธิกรโณ, ติปโท, นนิปาตปุพฺพปโท, สหปุพฺพปโท อุปมานปุพฺพปโท สงฺขฺโยภยปโท ทิสนฺตราฬตฺโถ พฺยติหารลกฺขโณ จาติ.

ตตฺถ ทฺวิปโท ตุลฺยาธิกรโณ พหุพฺพีหิ กมฺมาทีสุ ฉสุ วิภตฺยตฺเถสุ ภวติ.

ตตฺถ ทุติยตฺเถ ตาว— “อาคตา สมณา อิมํ สงฺฆาราม”นฺติ วิคฺคเห—

๓๕๒. อญฺญปทตฺเถสุ พหุพฺพีหิ.

สมสฺยมานปทโต อญฺเญสํ ปฐมทุติยาทิวิภตฺยนฺตานํ ปทานมตฺเถสุ ยุตฺตตฺถานิ นามานิ วิภาสา สมสฺยนฺเต, โส สมาโส พหุพฺพีหิสญฺโญจ โหติ.

พหโว วีหโย ยสฺส โส พหุพฺพีหิ, พหุพฺพีหิสทิสตฺตา อยมฺปิสมาโส อนฺวตฺถสญฺญาวเสน พหุพฺพีหีติ วุตฺโต, อญฺญปทตฺถปฺปธาโน หิ พหุพฺพีหิ.

ทุวิโธ จายํ พหุพฺพีหิ ตคฺคุณสํวิญฺญาณาตคฺคุณสํวิญฺญาณวเสน, เตสุ ยตฺถ วิเสสนภูโต อตฺโถ อญฺญปทตฺถคฺคหเณน คยฺหติ, โส ตคฺคุณสํวิญฺญาโณ, ยถา— ลมฺพกณฺณมานยาติ.

ยตฺถ ปน น คยฺหติ, โส อตคฺคุณสํวิญฺญาโณ, ยถา— พหุธนมานยาติ.

อิธ พหุพฺพีหิสทฺเท วิย วิเสสนสฺส ปุพฺพนิปาโต, เสสํ ปุพฺพสมํ.

อาคตสมโณ สงฺฆาราโม. เอตฺถ จ อาคตสทฺโท, สมณสทฺโท จ อตฺตโน อตฺเถ อฏฺฐตฺวา

ทุติยาวิภตฺยตฺถภูเต สงฺฆารามสงฺขาเต อญฺญปทตฺเถ วตฺตนฺติ, ตทตฺถโชตนตฺถเมว ตทนนฺตรํ “สงฺฆาราโม”ติ ปทนฺตรํ ปยุชฺชติ, ตโต สมาเสเนว กมฺมตฺถสฺส อภิหิตตฺตา ปุน ทุติยา น โหติ. อิทํสทฺทสฺส จ อปฺปโยโค, เอวํ สพฺพตฺถ. พหุพฺพีหิ จายํ อภิเธยฺยลิงฺควจโน.

ตถา อาคตสมณา สาวตฺถิ, อาคตสมณํ เชตวนํ, ปฏิปนฺนา อทฺธิกา ยํ ปถํ โสยํ ปฏิปนฺนทฺธิโก ปโถ, อภิรุฬฺหา วาณิชา ยํ นาวํ สา อภิรุฬฺหวาณิชา นาวา. เอวํ กมฺมตฺเถ พหุพฺพีหิ.

ตติยตฺเถ พหุพฺพีหิ ยถา— ชิตานิ อินฺทฺริยานิ เยน สมเณน โสยํ ชิตินฺทฺริโย สมโณ. เอวํ ทิฏฺฐธมฺโม, ปตฺตธมฺโม, กตกิจฺโจ, ชิตา มารา อเนนาติ ชิตมาโร ภควา, ปฏิวิทฺธสพฺพธมฺโม.

จตุตฺถิยตฺเถ พหุพฺพีหิ ยถา— ทินฺโน สุงฺโก ยสฺส รญฺโญโสยํ ทินฺนสุงฺโก ราชา, อุปนีตํ โภชนํ อสฺส สมณสฺสาติ อุปนีตโภชโน สมโณ, อุปหโฏ พลิ อสฺสาติ อุปหฏพลิ ยกฺโข.

ปญฺจมิยตฺเถ พหุพฺพีหิ ยถา— นิคฺคตา ชนา อสฺมา คามา โสยํ นิคฺคตชโน คาโม, นิคฺคโต อโย อสฺมาติ นิรโย, นิคฺคตา กิเลสา เอตสฺมาติ นิกฺกิเลโส, อเปตํ วิญฺญาณํ อสฺมาติ อเปตวิญฺญาโณ มตกาโย, อปคตํ ภยเภรวํ อสฺมาติ อปคตภยเภรโว อรหา.

ฉฏฺฐิยตฺเถ พหุพฺพีหิ ยถา— ฉินฺนา หตฺถา ยสฺส ปุริสสฺส โสยํ ฉินฺนหตฺโถ ปุริโส. เอวํ ปริปุณฺณสงฺกปฺโป, ขีณาสโว, วีโต ราโค อสฺสาติ วีตราโค, ทฺเว ปทานิ อสฺสาติ ทฺวิปโท, ทฺวิหตฺโถ ปโฏ, เตวิชฺโช, จตุปฺปโท, ปญฺจ จกฺขูนิ อสฺสาติ ปญฺจจกฺขุ ภควา, ฉฬภิญฺโญ, รสฺสตฺตํ, นวงฺคํ สตฺถุสาสนํ, ทสพโล, อนนฺตญาโณ, ตีณิ ทส ปริมาณเมเตสนฺติ ติทสา เทวา, สมาสนฺตสฺส อตฺตํ, อิธ ปริมาณสทฺทสฺส สนฺนิธานโต ทสสทฺโท สงฺขฺยาเน วตฺตเต, อยํ ปจฺจโย เอเตสนฺติ อิทปฺปจฺจยา, โก ปภโว อสฺสาติ กึปภโว อยํ กาโย, วิคตํ มลมสฺสาติ วิมโล, สุนฺทโร คนฺโธ อสฺสาติ สุคนฺธํ จนฺทนํ. เอวํ สุสีโล, สุมุโข, กุจฺฉิโต คนฺโธ อสฺสาติ ทุคฺคนฺธํ กุณปํ, ทุฏฺฐุ มโน อสฺสาติ ทุมฺมโน. เอวํ ทุสฺสีโล, ทุมฺมุโข,

ตโป เอว ธนํ อสฺสาติ ตโปธโน, ขนฺติสงฺขาตํ พลํ อสฺสาติ ขนฺติพโล, อินฺโทติ นามํ เอตสฺสาติ อินฺทนาโม.

ฉนฺทชาตาทีสุ วิเสสนวิเสสิตพฺพานํ ยถิจฺฉิตตฺตา อุภยํ ปุพฺพํ นิปตติ, ยถา— ฉนฺโท ชาโต อสฺสาติ ฉนฺทชาโต, ชาโต ฉนฺโท อสฺสาติปิ ชาตฉนฺโท. เอวํ สญฺชาตปีติโสมนสฺโส, ปีติโสมนสฺสสญฺชาโต, มาสชาโต, ชาตมาโส, ฉินฺนหตฺโถ, หตฺถจฺฉินฺโน.

“ทีฆา ชงฺฆา ยสฺสา”ติ วิคฺคยฺห สมาสาทิมฺหิ กเต—

“ตุลฺยาธิกรเณ, ปเท”ติ จ วตฺตเต.

๓๕๓. อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจ.

อิตฺถิยํ วตฺตมาเน ตุลฺยาธิกรเณ ปเท ปเร ปุพฺเพ ภาสิตปุมา อิตฺถิวาจโก สทฺโท อตฺถิ เจ, โส ปุมา อิว ทฏฺฐพฺโพติ ปุพฺพปเท อิตฺถิปฺปจฺจยาภาโว, พหุพฺพีหิวิสโยยํ, อุปริ “กมฺมธารยสญฺเญจา”ติ วกฺขมานตฺตา.

๓๕๔. กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสาปจฺจเยสุ จ.

กฺวจิ ตทฺธิตสมาสนาโมปสคฺคาทีสุ ปเทสุ อาทิมชฺฌุตฺตรภูตานํ สรานํ ชินวจนานุปโรเธน ทีฆรสฺสา โหนฺติ ปจฺจเยสุ, อปจฺจเยสุ ปเรสุ, อปรภูเตสุ จ.

ตตฺถ

ทีฆตฺตํ ปากฏานูป-, ฆาตาโท มธุวาทิสุ;

รสฺสตฺตํ อชฺชเว อิตฺถิ-, รูปาโท จ กตาทิสูติ.

พหุพฺพีหิสมาเส สติ ปุลฺลิงฺเค อุตฺตรปทนฺตสฺส รสฺสตฺตํ. ทีฆชงฺโฆ ปุริโส, ตถา ปหูตา ชิวฺหา อสฺสาติ ปหูตชิวฺโห ภควา. มหตี ปญฺญา อสฺสาติ มหาปญฺโญ. “มหตํ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเท”ติ มหาเทโส.

อิตฺถิยมิติ กึ? ขมาธโน. ภาสิตปุมาติ กึ? สทฺธาธุโร, สทฺธาปกติโก, ปญฺญาปกติโก, ปญฺญาวิสุทฺธิโก, เอตฺถ จ “กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต”ติ กปฺปจฺจโย.

ตุลฺยาธิกรเณ อิจฺเจว? สมณิภตฺติโก, กุมาริภตฺติโก, กุมาริภตฺติ.

ปุพฺพปทสฺเสวายํ ปุมฺภาวาติเทโส, เตน อิธ น ภวติ. พหุทาสิโก ปุริโส. พหุกุมาริกํ กุลํ.

“คาณฺฐิโว ธนุ อสฺสา”ติ วิคฺคยฺห สมาสาทิมฺหิ กเต—

๓๕๕. ธนุมฺหา จ.

ติปทมิทํ. กฺวจิ สมาสนฺตคตา ธนุสทฺทา อาปจฺจโย โหติ, จสทฺเทน ธมฺมาทิโต จ,

“วโมทุทนฺตาน”นฺติ วกาโร, คาณฺฐิวธนฺวา. เอวํ ปจฺจกฺขธมฺมา.

กฺวจีติ กึ? สหสฺสถามธนุ, ปจฺจกฺขธมฺโม, วิทิตธมฺโม.

นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตสานุ อิจฺจตฺร— นานปฺปการา ทุมา นานาทุมา, นานาทุเมหิ ปติตานิ นานาทุมปติตานิ, นานาทุมปติตานิ จ ตานิ ปุปฺผานิ จาติ นานาทุมปติตปุปฺผานิ, เตหิ วาสิตา นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตา, นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตา สานู ยสฺส ปพฺพตสฺส โสยํ

นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตสานุ ปพฺพโต. อยํ ปน กมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.

ตถา พฺยาลมฺโพ อมฺพุธโร พฺยาลมฺพมฺพุธโร, ตสฺส พินฺทูนิ พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทูนิ, เตหิ จุมฺพิโต พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิโต, ตาทิโส กูโฏ ยสฺส โสยํ พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฏ อิจฺจาทิ.

สตฺตมิยตฺเถ พหุพฺพีหิ ยถา— สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ ยสฺมึ ชนปเท โสยํ สมฺปนฺนสสฺโส ชนปโท, สุลโภปิณฺโฑ อิมสฺมินฺติ สุลภปิณฺโฑ เทโส.

อากิณฺณา มนุสฺสา ยสฺสํ ราชธานิยํ สา อากิณฺณมนุสฺสา ราชธานี, พหโว ตาปสา เอตสฺมินฺติ พหุตาปโส อสฺสโม, อุปจิตํ มํสโลหิตํ อสฺมินฺติ อุปจิตมํสโลหิตํ สรีรํ, พหโว สามิโน อสฺมินฺติ พหุสฺสามิกํ นครํ.

“พหู นทิโย อสฺมิ”นฺติ อตฺเถ สมาสาทิมฺหิ กเต—

สมาสนฺตคฺคหณํ, กปฺปจฺจโย จ วตฺตเต.

๓๕๖. นทิมฺหา จ.

สมาสนฺตคตา นทิมฺหา กปฺปจฺจโย โหติ, จสทฺเทน ตุอนฺตา จ. นิจฺจตฺถํ วจนํ.

นทีติ เจตฺถ อิตฺถิวาจกานํ อีการูการานํ ปรสมญฺญา, ตโต “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตราน”นฺติอาทินา นทิสญฺญสฺส กปฺปจฺจเย รสฺสตฺตํ, พหุนทิโก ชนปโท. เอวํ พหุชมฺพุกํ วนํ. พหุนาริโกติ ฉฏฺฐีพหุพฺพีหินา สิทฺธํ. พหโว กตฺตาโร อสฺมึ, อสฺสาติ วา พหุกตฺตุโก เทโส. เอวํ พหุภตฺตุโก.

ภินฺนาธิกรโณ ยถา— เอกรตฺตึ วาโส อสฺสาติ เอกรตฺติวาโส, สมาเนน ชเนน

สทฺธึ วาโส อสฺสาติ สมานวาโส ปุริโส. อุภโต พฺยญฺชนมสฺส อตฺถีติ อุโภพฺยญฺชนโก, ฉตฺตํ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ ฉตฺตปาณิ ปุริโส. เอวํ ทณฺฑปาณิ, สตฺถปาณิ, วชิรปาณิ, ขคฺคหตฺโถ, สตฺถหตฺโถ, ทาเน อชฺฌาสโย อสฺสาติ ทานชฺฌาสโย, ทานาธิมุตฺติโก, พุทฺธภตฺติโก, สทฺธมฺมคารโวอิจฺจาทิ.

ติปโท ยถา— ปรกฺกเมนาธิคตา สมฺปทา เยหิ เต ภวนฺติ ปรกฺกมาธิคตสมฺปทา มหาปุริสา. เอวํ ธมฺมาธิคตโภคา, โอณีโต ปตฺตโต ปาณิ เยน โสยํ โอณีตปตฺตปาณิ, สีหสฺส ปุพฺพทฺธํ วิย กาโย อสฺสาติ สีหปุพฺพทฺธกาโย, มตฺตา พหโว มาตงฺคา อสฺมินฺติ มตฺตพหุมาตงฺคํ วนํ อิจฺจาทิ.

นนิปาตปุพฺพปโท ยถา— นตฺถิ เอตสฺส สโมติ อสโม ภควา.

อิธ “อตฺตํ นสฺส ตปฺปุริเส”ติ สุตฺเต “อตฺตํ นสฺสา”ติ โยควิภาเคน นสฺส อตฺตํ. เอวํ อปฺปฏิปุคฺคโล, อปุตฺตโก, อเหตุโก, “กฺวจิ สมาสนฺต”อิจฺจาทินา กปฺปจฺจโย, นตฺถิ สํวาโส เอเตสนฺติ อสํวาสา, น วิชฺชเต วุฏฺฐิ เอตฺถาติ อวุฏฺฐิโก ชนปโท, อภิกฺขุโก วิหาโร, นตฺถิ เอตสฺส อุตฺตโรติ อนุตฺตโร, “สเร อนฺ”ติ อนฺ, ตปฺปุริสคฺคหณมุปลกฺขณํ, อถวา “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา นสฺส อนฺ. เอวํ นตฺถิ อนฺโต อสฺสาติ อนนฺตํ, น วิชฺชนฺติ อาสวา เอเตสนฺติ อนาสวา อิจฺจาทิ.

ปฐมายตฺเถ สหปุพฺพปโท ยถา— สห เหตุนา โย วตฺตเตติ สเหตุโก, สเหตุ วา,

“เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา สหสทฺทสฺส สาเทโส, “กฺวจิ สมาสนฺต”อิจฺจาทินา กปฺปจฺจโย จ,

สห ปีติยา อิเม วตฺตนฺตีติ สปฺปีติกา. เอวํ สห ปจฺจเยหิ วตฺตนฺตีติ สปฺปจฺจยา, สกิเลโส,

สอุปาทาโน, สปริวาโร, สห มูเลน อุทฺธโต สมูลุทฺธโต รุกฺโข.

อุปมานปุพฺพปโท ปฐมายตฺเถ ตาว— อุปมาโนปเมยฺยภาวปฺปสิทฺธิธตฺถํ อิวสทฺทปฺปโยโค, กายพฺยามานํ สมปฺปมาณตาย นิคฺโรโธ อิว ปริมณฺฑโล โย ราชกุมาโร โสยํ นิคฺโรธปริมณฺฑโล ราชกุมาโร. “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติอิวสทฺทสฺส อปฺปโยโค, สงฺโข วิย ปณฺฑโร อยนฺติ สงฺขปณฺฑโร, กาโก วิยสูโร อยนฺติ กากสูโร, จกฺขุ อิว ภูโต อยํ ปรมตฺถทสฺสนโตติ จกฺขุภูโต ภควา. เอวํ อตฺถภูโต. ธมฺมภูโต, พฺรหฺมภูโต, อนฺโธ วิย ภูโต อยนฺติ อนฺธภูโต พาโล. มุญฺชปพฺพชมิว ภูตา อยนฺติ มุญฺชปพฺพชภูตา กุทิฏฺฐิ. ตนฺตากุลกมิว ชาตา อยนฺติ ตนฺตากุลกชาตา.

ฉฏฺฐิยตฺเถ— สุวณฺณวณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส โสยํ สุวณฺณวณฺโณ ภควา. อุตฺตรปทโลโป,

นาคสฺส วิย อสฺส คตีติ นาคคติ. เอวํ สีหคติ, นาควิกฺกโม, สีหวิกฺกโม, สีหหนุ,

เอณิสฺส วิย อสฺส ชงฺฆาติ เอณิชงฺโฆ, สีหสฺส ปุพฺพทฺธํ วิย อสฺส กาโยติ สหปุพฺพทฺธกาโย, พฺรหฺมุโน วิย อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโต สโร อสฺสาติ พฺรหฺมสฺสโร.

วาสทฺทตฺเถ สงฺขฺโยภยปโท ยถา— ทฺเว วา ตโย วา ปตฺตา ทฺวตฺติปตฺตา, “ทฺเวกฏฺฐานมากาโร วา”ติ ทฺวิสทฺทนฺตสฺส อาตฺตํ, รสฺสตฺตํ, ทฺวีหํวา ตีหํ วา ทฺวีหตีหํ, ฉ วา ปญฺจ วา วาจา ฉปฺปญฺจวาจา. เอวํ สตฺตฏฺฐมาสา, เอกโยชนทฺวิโยชนานิ.

ทิสนฺตราฬตฺโถ ยถา— ปุพฺพสฺสา จ ทกฺขิณสฺสา จ ทิสาย ยทนฺตราฬํ สายํ ปุพฺพทกฺขิณา วิทิสา. เอตฺถ ตุลฺยาธิกรณปทปรตฺตาภาวา น ปุมฺภาวาติเทโส, “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตราน”นฺติอาทินา ทิสนฺตราฬตฺเถ ปุพฺพปทสฺส รสฺสตฺตํ. เอวํ ปุพฺพุตฺตรา, อปรทกฺขิณา, ปจฺฉิมุตฺตรา. ยทา ปน ทกฺขิณา จ สา ปุพฺพา จาติ กมฺมธารยสมาโส โหติ, ตทา ปุมฺภาวาติเทโส อุตฺตรปทตฺถปฺปธานตฺตา, สพฺพนามิกวิธานมฺปิ นิจฺจํ ภวติเยว, ยถา — ทกฺขิณปุพฺพสฺสา, ทกฺขิณปุพฺพสฺสมิติ.

พฺยติหารลกฺขโณ ยถา— เกเสสุ จ เกเสสุ จ คเหตฺวา อิทํ ยุทฺธํ ปวตฺตตีติ เกสาเกสิ, ทณฺเฑหิ จ ทณฺเฑหิ จ ปหริตฺวา อิทํ ยุทฺธํ ปวตฺตตีติ ทณฺฑาทณฺฑิ, “กฺวจาทิมชฺฌุตฺตราน”นฺติอาทินา มชฺเฌทีโฆ, “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา อนฺตสฺสิกาโร.

ปฐมาวิภตฺยตฺถพหุพฺพีหิ.

พหุพฺพีหิสมาโส นิฏฺฐิโต.