ปทรูปสิทธิ_๔.๖ สมาสกัณฑ์_ทวันทสมาส

ทฺวนฺทสมาส

อถ ทฺวนฺทสมาโส วุจฺจเต.

โส จ ทุวิโธ อิตรีตรโยค สมาหารตฺถเภเทน.

ตตฺถ อิตรีตรโยเค ตาว— “สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาน”อิตีธ อุภยตฺถาปิ ปฐเมกวจนํ, สมุจฺจยโชตนตฺถํ จสทฺทปฺปโยโค จ.

“สาริปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จา”ติ วิคฺคเห—

๓๕๗. นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท.

นานานามานเมว เอกวิภตฺติกานํ ยุตฺตตฺถานํ โย สมุจฺจโย, โส วิภาสาสมาโส ภวติ, ทฺวนฺทสญฺโญ จ.

เอตฺถ จ สมุจฺจโย นาม สมฺปิณฺฑนํ, โส ปน อตฺถวเสน เกวลสมุจฺจโย อนฺวาจโยอิตรีตรโยโค สมาหาโร จาติ จตุพฺพิโธ. ตตฺถ เกวลสมุจฺจเย, อนฺวาจเย จ สมาโส น ภวติ,

กฺริยาสาเปกฺขตาย นามานํ อญฺญมญฺญํ อยุตฺตตฺถภาวโต, ยถา— จีวรํ ปิณฺฑปาตญฺจ ปจฺจยํ สยนาสนํ อทาสิ, ทานญฺจ เทหิ, สีลญฺจ รกฺขาหิ. อิตรีตรโยเค, สมาหาเร จ สมาโส ภวติ, ตตฺถ นามานํ อญฺญมญฺญํ ยุตฺตตฺถภาวโต.

ทฺเว ทฺเว ปทานิ ทฺวนฺทา, ทฺวนฺทฏฺฐา วา ทฺวนฺทา, ทฺวนฺทสทิสตฺตา อยํ สมาโสปิ อนฺวตฺถสญฺญาย ทฺวนฺโทติ วุจฺจติ, อุภยปทตฺถปฺปธาโน หิ ทฺวนฺโท.

นนุ จ อุภยปทตฺถปฺปธานตฺเต สติ ทฺวนฺเท กถเมกตฺถีภาโว สิยาติ? วุจฺจเต—สทิสาทิอตฺเถปิ สทฺทปฺปวตฺติสมฺภเวนทฺวินฺนํ ปทานํ เอกกฺขเณเยว อตฺถทฺวยทีปกตฺตา น วิโรโธ, ตญฺจ ทฺวนฺทวิสยเมว, เตสมตฺถทฺวยทีปกตฺตา. ยถา หิ ภูสทฺโท อนุภวอภิภวาทิเก อตฺเถ อนฺวภิอาทิอุปสคฺคสหิโตว ทีเปติ, น เกวโล, เอวํ “ควสฺสก”นฺติอาทีสุ ควาทีนํ อสฺสาทิสทฺทนฺตรสหิตานเมว อตฺถทฺวยทีปนํ, น เกวลานนฺติ ตญฺจ ทฺวนฺทวิสยเมว, น สพฺพตฺถาติ ทฏฺฐพฺพํ.

อถ วา ทฺวินฺนมฺปิ ยถาวุตฺตสมุจฺจยทีปกตฺตา อตฺถิ ทฺวนฺเทเปกตฺถิตาติ น โกจิ วิโรโธ, ตโต สมาสสญฺญาวิภตฺติโลปาทิ วุตฺตนยเมว, สมาเสเนว จตฺถสฺส วุตฺตตฺตา “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ จสทฺทสฺส อปฺปโยโค.

อิธ ทฺวนฺเท อจฺจิตตรํ ปุพฺพํ นิปตติ, ปรสฺเสว ลิงฺคญฺจ. อิตรีตรโยคสฺสอวยวปฺปธานตฺตา สพฺพตฺถ พหุวจนเมว.

สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนหิ อิจฺจาทิ, สมโณ จ พฺราหฺมโณ จ สมณพฺราหฺมณา. เอวํ พฺราหฺมณคหปติกา, ขตฺติยพฺราหฺมณา, เทวมนุสฺสา, จนฺทิมสูริยา, มาตา จ ปิตา จ มาตาปิตโร, “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา ทฺวนฺเท มาตุอาทิปุพฺพปทุการสฺส อากาโร. เอวํ ปิตาปุตฺตา.

“ชายา จ ปติ จาติ ชายาปติ”อิตีธ— “กฺวจี”ติ วตฺตเต.

๓๕๘. ชายาย ตุทํ ชานิ ปติมฺหิ.

ชายาสทฺทสฺส ตุทํ ชานิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ปติสทฺเท ปเร กฺวจิ.

ตุทํปติ, ชานิปติ, ชยมฺปติกา. เอตฺถ นิคฺคหีตาคโม, “กฺวจา”ทินา รสฺสตฺตญฺจ.

กฺวจิ อปฺปสรํ ปุพฺพํ นิปตติ, ยถา— จนฺโท จ สูริโย จ จนฺทสูริยา, นิคมา จ ชนปทา จ นิคมชนปทา, สุรา จ อสุรา จ ครุฬา จ มนุชา จ ภุชคา จ คนฺธพฺพา จ สุราสุรครุฬมนุชภุชคคนฺธพฺพา.

กฺวจิ อิวณฺณุวณฺณนฺตานํ ปุพฺพนิปาโต, ยถา— อคฺคิ จ ธูโม จ อคฺคิธูมา. เอวํ คติพุทฺธิภุชปฐหรกรสยา, ธาตโว จ ลิงฺคานิ จ ธาตุลิงฺคานิ.

กฺวจิ สราทิอการนฺตานํ ปุพฺพนิปาโต, ยถา—อตฺโถ จ ธมฺโม จ อตฺถธมฺมา. เอวํ อตฺถสทฺทา, สทฺทตฺถา วา.

สมาหาเร ปน— “จกฺขุ จ โสตญฺจา”ติ อตฺเถ “นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท”ติ ทฺวนฺทสมาสํ กตฺวา วิภตฺติโลปาทิมฺหิ กเต—

“นปุํสกลิงฺคํ, เอกตฺตญฺจา”ติ วตฺตเต.

๓๕๙. ตถา ทฺวนฺเท ปาณิ ตูริย โยคฺค เสนงฺค ขุทฺทชนฺตุก วิวิธ วิรุทฺธวิสภาคตฺถาทีนญฺจ.

ยถา ทิคุสมาเส, ตถา สมาหารทฺวนฺทสมาเสปิ ปาณิ ตูริย โยคฺค เสนงฺคตฺถานํ, ขุทฺทชนฺตุกวิวิธ วิรุทฺธวิสภาคตฺถอิจฺเจวมาทีนญฺจ เอกตฺตํ โหติ, นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ.

ปาณิโน จ ตูริยานิ จ โยคฺคานิ จ เสนา จาติ ปาณิตูริย โยคฺคเสนา,

ตาสมงฺคานิ ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคานิ, ทฺวนฺทโต ปรตฺตา องฺคสทฺโท ปจฺเจกมภิสมฺพชฺฌเต.

ขุทฺทา จ เต ชนฺตุกา เจติ ขุทฺทชนฺตุกา, วิวิเธนากาเรน วิรุทฺธา วิวิธวิรุทฺธา, นิจฺจวิโรธิโน. สมาโน ภาโค เยสํ เต สภาคา, “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา สมานสฺส สอาเทโส, วิวิธา จ เต ลกฺขณโต สภาคา จ กิจฺจโตติ วิสภาคา. ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคานิ จ ขุทฺทชนฺตุกา จ วิวิธวิรุทฺธา จ วิสภาคา จาติ ทฺวนฺโท, อิธ พหุตฺตา ปุพฺพนิปาตสฺส อนิยโม, เต อตฺถา เยสํ เต ปาณิตูริยโยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุกวิวิธวิรุทฺธวิสภาคตฺถา, เต

อาทโย เยสํ เต ตทาทโย.

อาทิคฺคหเณน อญฺโญญฺญลิงฺควิเสสิต สงฺขฺยาปริมาณตฺถ ปจนจณฺฑาลตฺถทิสตฺถาทีนญฺจ ทฺวนฺเท เอกตฺตํ, นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ, อิติ ปาณฺยงฺคตฺถภาวโต จกฺขุโสตสทฺทานํ อิมินา เอกตฺตํ, นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ กตฺวา สมาสตฺตา นามพฺยปเทเส กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ อมาเทสาทิ.

จกฺขุโสตํ, เห จกฺขุโสต, จกฺขุโสตํ, จกฺขุโสเตน. เอวํ สพฺพตฺเถกวจนเมว. มุขญฺจ นาสิกา จ มุขนาสิกํ, “สโร รสฺโส นปุํสเก”ติ อนฺตสฺส รสฺสตฺตํ, หนุ จ คีวา จ หนุคีวํ. เอวํ กณฺณนาสํ, ปาณิปาทํ, ฉวิมํสโลหิตํ. หตฺถปาทา มํสโลหิตานีติอาทีนํ ปน อิตรีตรโยเคน สิทฺธํ. เอวํ ปาณฺยงฺคตฺเถ.

ตูริยงฺคตฺเถ คีตญฺจ วาทิตญฺจ คีตวาทิตํ, สมฺมญฺจ ตาฬญฺจ สมฺมตาฬํ, สมฺมนฺติ กํสตาฬํ. ตาฬนฺติ หตฺถตาฬํ. สงฺโข จ ปณโว จ ฑิณฺฑิโม จ, สงฺขา จ ปณวา จ ฑํณฺฑิมา จาติ วา สงฺขปณวฑิณฺฑิมํ, ปณวาทโย ทฺเวปิ เภริวิเสโส.

โยคฺคงฺคตฺเถ ยถา— ผาโล จ ปาจนญฺจ ผาลปาจนํ, ยุคญฺจ นงฺคลญฺจ ยุคนงฺคลํ.

เสนงฺคตฺเถ หตฺถิโน จ อสฺสา จ หตฺถิอสฺสํ, รถา จ ปตฺติกา จ รถปตฺติกํ, อสิ จ จมฺมญฺจ อสิจมฺมํ, จมฺมนฺติ สรวารณผลกํ. ธนุ จ กลาโป จ ธนุกลาปํ, กลาโปติ ตูณีรํ.

ขุทฺทชนฺตุกตฺเถ ฑํสา จ มกสา จ ฑํสมกสํ. เอวํ กุนฺถกิปิลฺลิกํ, กีฏปฏงฺคํ, กีฏสรีสปํ.

ตตฺถ กุนฺถา สุขุมกิปิลฺลิกา, กีฏา กปาลปิฏฺฐิกปาณา.

วิวิธวิรุทฺธตฺเถ อหิ จ นกุโล จ, อหี จ นกุลา จาติ วา อหินกุลํ. เอวํ พิฬารมูสิกํ, อนฺตสฺส รสฺสตฺตํ, กาโกลูกํ, สปฺปมณฺฑูกํ, ครุฬสปฺปํ.

วิสภาคตฺเถ สีลญฺจ ปญฺญาณญฺจ สีลปญฺญาณํ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ สมถวิปญสฺสนํ.

เอวํ นามรูปํ, หิโรตฺตปฺปํ. สติสมฺปชญฺญํ, โลภโมหํ, โทสโมหํ, อหิริกาโนตฺตปฺปํ, ถินมิทฺธํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจมิจฺจาทิ. “อํโม นิคฺคหีตํ ฌลเปหี”ติ เอตฺถ “อํโม”ติ นิทฺเทสทสฺสนโต กตฺถจิ นปุํสกลิงฺคตฺตํ น โหตีติ ทฏฺฐพฺพํ, เตน อาธิปจฺจปริวาโร ฉนฺทปาริสุทฺธิ ปฏิสนฺธิปฺปวตฺติยนฺติอาทิ สิชฺฌติ.

อญฺโญญฺญลิงฺควิเสสิตานํ ทฺวนฺเท ทาสี จ ทาโส จ ทาสิทาสํ, “กฺวจาที”ติอาทินา มชฺเฌ รสฺสตฺตํ. เอวํ อิตฺถิปุมํ, ปตฺตจีวรํ, สาขาปลาสมิจฺจาทิ.

สงฺขฺยาปริมาณตฺถานํ ทฺวนฺเท เอกกญฺจ ทุกญฺจ เอกกทุกํ, สงฺขฺยาทฺวนฺเท อปฺปสงฺขฺยา ปุพฺพํ นิปตติ. เอวํ ทุกติกํ, ติกจตุกฺกํ, จตุกฺกปญฺจกํ, ทีโฆ จ มชฺฌิโม จ ทีฆมชฺฌิมํ.

ปจนจณฺฑาลตฺถานํ ทฺวนฺเท โอรพฺภิกา จ สูกริกา จ โอรพฺภิกสูกริกํ. เอวํ สากุณิกมาควิกํ, สปาโก จ จณฺฑาโล จ สปากจณฺฑาลํ, ปุกฺกุสฉวฑาหกํ, เวนรถการํ. ตตฺถ เวนา ตจฺฉกา, รถการา จมฺมการา.

ทิสตฺถานํ ทฺวนฺเท ปุพฺพา จ อปรา จาติ อตฺเถ ทฺวนฺทสมาสํ, วิภตฺติโลปญฺจ กตฺวา อิธาทิคฺคหเณน เอกตฺเต, นปุํสกลิงฺคตฺเต จ กเต “สโร รสฺโส นปุํสเก”ติ รสฺสตฺตํ, ปุพฺพาปรํ, เห ปุพฺพาปร, ปุพฺพาปรํ, ปุพฺพาปเรน, ปุพฺพาปรสฺส อิจฺจาทิ. เอวํ ปุรตฺถิมปจฺฉิมํ, ทกฺขิณุตฺตรํ, อธรุตฺตรํ.

“นปุํสกลิงฺคํ, เอกตฺตํ, ทฺวนฺเท”ติ จ วตฺตเต.

๓๖๐. วิภาสา รุกฺข ติณ ปสุ ธน ธญฺญชนปทาทีนญฺจ.

รุกฺข ติณ ปสุ ธน ธญฺญชนปทาทีนเมกตฺตํ, นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ วิภาสา โหติ ทฺวนฺเท สมาเส. เอกตฺตาภาเว พหุวจนํ, ปรสฺเสว ลิงฺคญฺจ.

ตตฺถ รุกฺขานํ ทฺวนฺเท อสฺสตฺถา จ กปิตฺถา จาติ อตฺเถ สมาหาเร ทฺวนฺทสมาสาทิมฺหิ กเต อิมินา วิกปฺเปเนกตฺตํ, นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ. อสฺสตฺถกปิตฺถํ, อสฺสตฺถกปิตฺถา วา. เอวํ อมฺพปนสํ, อมฺพปนสา วา, ขทิรปลาสํ, ขทิรปลาสา วา, ธวสฺสกณฺณกํ, ธวสฺสกณฺณกา วา.

ติณานํ ทฺวนฺเท อุสีรานิ จ พีรณานิ จ อุสีรพีรณํ, อุสีรพีรณานิ วา. เอวํ มุญฺชปพฺพชํ, มุญฺชปพฺพชา วา, กาสกุสํ, กาสกุสา วา.

ปสูนํ ทฺวนฺเท อชา จ เอฬกา จ อเชฬกํ, อเชฬกา วา, หตฺถี จ คาโว จ อสฺสา จ วฬวา จ หตฺถิควสฺสวฬวํ, หตฺถิควสฺสวฬวา วา, “กฺวจา”ติอาทินา รสฺสตฺตํ, “โอ สเร จา”ติ อวาเทโส จ, โคมหึสํ, โคมหึสา วา, เอเณยฺยวราหํ, เอเณยฺยวราหา วา, สีหพฺยคฺฆตรจฺฉํ, สีหพฺยคฺฆตรจฺฉา วา.

ธนานํ ทฺวนฺเท หิรญฺญญฺจ สุวณฺณญฺจ หิรญฺญสุวณฺณํ, หิรญฺญสุวณฺณานิ วา. เอวํ ชาตรูปรชตํ, ชาตรูปรชตานิ วา,มณิมุตฺตสงฺขเวฬุริยํ, มณิมุตฺตสงฺขเวฬุริยา วา.

ธญฺญานํ ทฺวนฺเท สาลี จ ยวา จ สาลิยวํ, สาลิยวา วา. เอวํ ติลมุคฺคมาสํ, ติลมุคฺคมาสา วา.

ชนปทานํ ทฺวนฺเท กาสี จ โกสลา จ กาสิโกสลํ, กาสิโกสลา วา, วชฺชี จ มลฺลา จ วชฺชิมลฺลํ, วชฺชิมลฺลา วา, องฺคา จ มคธา จ องฺคมคธํ, องฺคมคธา วา.

อาทิคฺคหเณน อญฺโญญฺญปฺปฏิปกฺขธมฺมานํ, สกุณตฺถานญฺจ ทฺวนฺเท วิภาสา เอกตฺตํ โหติ, นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ. กุสลญฺจ อกุสลญฺจ กุสลากุสลํ, กุสลากุสลา วา, เอวํ สาวชฺชานวชฺชํ, สาวชฺชานวชฺชา วา, หีนปฺปณีตํ, หีนปฺปณีตา วา, กณฺหสุกฺกํ, กณฺหสุกฺกา วา, สุขทุกฺขํ, สุขทุกฺขานิ วา, ปฏิฆานุนยํ, ปฏิฆานุนยา วา, ฉายาตปํ, ฉายาตปา วา, อาโลกนฺธการํ, อาโลกนฺธการา วา, รตฺติ จ ทิวา จ รตฺตินฺทิวํ, รตฺตินฺทิวา วา, อหญฺจ รตฺติ จ อโหรตฺตํ, อโหรตฺตา วา, “กฺวจิ สมาสนฺต”อิจฺจาทินา อาการิการานมตฺตํ.

สกุณานํ ทฺวนฺเท หํสา จ พกา จ หํสพกํ, หํสพกา วา. เอวํ การณฺฑวจกฺกวากํ, การณฺฑวจกฺกวากา วา, มยูรโกญฺจํ, มยูรโกญฺจา วา, สุกสาลิกํ, สุกสาลิกา วา.

สมาหารทฺวนฺโท.

เยภุยฺเยน เจตฺถ—

อจฺจิตปฺปสรํ ปุพฺพํ, อิวณฺณุวณฺณกํ กฺวจิ;

ทฺวนฺเท สราทฺยการนฺตํ, พหูสฺวนิยโม ภเว.

ทฺวนฺทสมาโส นิฏฺฐิโต.

ปุพฺพุตฺตรุภยญฺญตฺถญปฺปธานตฺตา จตุพฺพิโธ;

สมาโสยํ ทิคุ กมฺมญธารเยหิ จ ฉพฺพิโธ.

ทุวิโธ อพฺยยีภาโว, นวธา กมฺมธารโย;

ทิคุ ทุธา ตปฺปุริโส, อฏฺฐธา นวธา ภเว;

พหุพฺพีหิ ทฺวิธา ทฺวนฺโท, สมาโส จตุรฏฺฐธาติ.

อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ สมาสกณฺโฑ จตุตฺโถ.