ปทรูปสิทธิ_๑.๔ สนธิกัณฑ์_พยัญชนสนธิวิธาน

พฺยญฺชนสนฺธิวิธาน

อถ พฺยญฺชนสนฺธิ วุจฺจเต.

“พฺยญฺชเน”ติ อธิกาโร, “สรา, กฺวจี”ติ จ วตฺตเต.

๓๗. ทีฆํ.

สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ ทีฆํ ปปฺโปนฺตีติ สุตฺตสุขุจฺจารณฉนฺทานุรกฺขณฏฺฐาเนสุ ทีโฆ.

ตฺยสฺส ปหีนา ตฺยาสฺส ปหีนา, สฺวสฺส สฺวาสฺส, มธุว มญฺญติ พาโล มธุวา มญฺญตี พาโล, ตถา เอวํ คาเม มุนี จเร, ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา, น มงฺกู ภวิสฺสามิ, สฺวากฺขาโต, ยฺวาหํ, กามโต ชายตี โสโก, กามโต ชายตี ภยํ, สกฺโก อุชู จ สุหุชู จ, อนูปฆาโต, ทูรกฺขํ, ทูรมํ, สูรกฺขํ, ทูหรตา.

กฺวจีติ กึ? ตฺยชฺช, สฺวสฺส, ปติลิยฺยติ.

ยิฏฺฐํ วา หุตํ วา โลเก, ยทิ วา สาวเก, ปุคฺคลา ธมฺมทสา เต, โภวาที นาม โส โหติ, ยถาภาวี คุเณน โส อิตีธ—

ปุพฺพสฺมึเยวาธิกาเร—

๓๘. รสฺสํ.

สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ รสฺสํ ปปฺโปนฺตีติ ฉนฺทานุรกฺขเณ, อาคเม, สํโยเค จ รสฺสตฺตํ.

ฉนฺทานุรกฺขเณ ตาว ยิฏฺฐํว หุตํว โลเก, ยทิว สาวเก, ปุคฺคล ธมฺมทสา เต,

โภวาทิ นาม โส โหติ, ยถาภาวิ คุเณน โส.

อาคเม ยถยิทํ, สมฺมทกฺขาโต.

สํโยเค ปรากโม ปรกฺกโม, อาสาโท อสฺสาโท, เอวํ ตณฺหกฺขโย, ฌานสฺส ลาภิมฺหิ, วสิมฺหิ, ถุลฺลจฺจโย.

กฺวจีติ กึ? มายิทํ, มนสา ทญฺญา วิมุตฺตานํ, ยถากฺกมํ, อาขฺยาติกํ, ทียฺยติ, สูยฺยติ.

เอโส โข พฺยนฺตึ กาหิติ, โส คจฺฉํ น นิวตฺตติ อิจฺจตฺร—

ตสฺมึเยวาธิกาเร—

๓๙. โลปญฺจ ตตฺรากาโร.

สรา โข พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โลปํ ปปฺโปนฺติ, ตตฺร ลุตฺเต ฐาเน อการาคโม จ โหติ.

เอต-ตสทฺทนฺโตการสฺเสวายํ โลโป.

เอส โข พฺยนฺตึ กาหิติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตติ, เอวํ เอส ธมฺโม, เอส ปตฺโตสิ, ส มุนิ, ส สีลวา.

กฺวจีติ กึ? เอโส ธมฺโม, โส มุนิ, โส สีลวา.

จสทฺเทน เอตสทฺทนฺตสฺส สเรปิ กฺวจิ โลโป. ยถา — เอส อตฺโถ, เอส อาโภโค, เอสอิทานิ.

วิปริณาเมน “สรมฺหา, พฺยญฺชนสฺสา”ติ จ วตฺตเต.

๔๐. ปรทฺเวภาโว ฐาเน.

สรมฺหา ปรสฺส พฺยญฺชนสฺส ทฺเวภาโว โหติ ฐาเน. ทฺวินฺนํ ภาโว ทฺวิภาโว, โส เอว ทฺเวภาโว.

เอตฺถ จ ฐานํ นาม รสฺสาการโต ปรํ ป ปติ ปฏิกมุกุส กุธ กี คห ชุต ญาสิ สุสมฺภู สร สสาทีนมาทิพฺยฺชนานํ ทฺเวภาวํ, ติก ตย ตึส วตาทีนมาทิ จ, วตุวฏุทิสาทีนมนฺตญฺจ, อุ ทุ นิอุปสคฺค ต จตุ ฉ สนฺตสทฺทาเทสาทิปรญฺจ, อปทนฺตา นาการทีฆโต ยการาทิ จ,

ยวตํ ตลนาทีน-, มาเทโส จ สยาทินํ;

สห ธาตฺวนฺตสฺสาเทโส, สีสกาโร ตปาทิโต.

ฉนฺทานุรกฺขเณ จ— ฆร เฌ ธํสุ ภมาทีนมาทิ จ, รสฺสาการโต วคฺคานํ จตุตฺถทุติยา จ อิจฺเจวมาทิ.

ตตฺถ ป ปติ ปฏีสุ ตาว— อิธ ปมาโท อิธปฺปมาโท, เอวํ อปฺปมาโท, วิปฺปยุตฺโต, สุปฺปสนฺโน, สมฺมา ปธานํ สมฺมปฺปธานํ, รสฺสตฺตํ, อปฺปติวตฺติโย, อธิปติปฺปจฺจโย, สุปฺปติฏฺฐิโต, อปฺปฏิปุคฺคโล, วิปฺปฏิสาโร, สุปฺปฏิปนฺโน, สุปฺปฏิปตฺติ.

กมาทิธาตูสุ— ปกฺกโม, ปฏิกฺกโม, เหตุกฺกโม, อากมติ อกฺกมติ, เอวํ ปรกฺกมติ, ยถากฺกมํ.

ปกฺโกสติ, ปฏิกฺโกสติ, อนุกฺโกสติ, อาโกสติ, อกฺโกสติ.

อกฺกุทฺโธ, อติกฺโกโธ.

ธนกฺกีโต, วิกฺกโย, อนุกฺกโย.

ปคฺคโห, วิคฺคโห, อนุคฺคโห, นิคฺคโห, จนฺทคฺคโห, ทิฏฺฐิคฺคาโห.

ปชฺโชโต, วิชฺโชตติ, อุชฺโชโต.

กตญฺญู, วิญฺญู, ปญฺญาณํ, วิญฺญาณํ, อนุญฺญา, มนุญฺญา, สมญฺญา.

อวสฺสโย, นิสฺสโย, สมุสฺสโย.

อปฺปสฺสุโต, วิสฺสุโต, พหุสฺสุโต, อาสวา อสฺสวา.

ปสฺสมฺภนฺโต, วิสฺสมฺภติ.

อฏฺฏสฺสโร, วิสฺสรติ, อนุสฺสรติ.

ปสฺสสนฺโต, วิสฺสสนฺโต, มหุสฺสสนฺโต, อาสาโส อสฺสาโส.

อวิสฺสชฺเชนฺโต, วิสฺสชฺเชนฺโต, ปริจฺจชนฺโต, อุปทฺทโว, อุปกฺกิลิฏฺโฐ, มิตฺตทฺทุ, อายพฺพโย, อุทพฺพหิ อิจฺจาทิ.

สรมฺหาติ กึ? สมฺปยุตฺโต, สมฺปติชาโต, สมฺปฏิจฺฉนฺนํ, สงฺกมนฺโต, สงฺคโห.

ฐาเนติ กึ? มา จ ปมาโท, ปติคยฺหติ, วจีปโกปํ รกฺเขยฺย, เย ปมตฺตา ยถามตา, มโนปโกปํ รกฺเขยฺย, อิธ โมทติ, เปจฺจ โมทติ.

ติกาทีสุ— กุสลตฺติกํ, ปีติตฺติกํ, เหตุตฺติกํ, เวทนาตฺติกํ, โลกตฺตยํ, โพธิตฺตยํ, วตฺถุตฺตยํ. เอกตฺตึส, ทฺวตฺตึส, จตุตฺตึส. สีลพฺพตํ, สุพฺพโต, สปฺปีติโก, สมนฺนาคโต, ปุนปฺปุนํ อิจฺจาทิ.

วตุ วฏุ ทิสาทีนมนฺเต ยถา— วตฺตติ, วฏฺฏติ, ทสฺสนํ, ผสฺโส อิจฺจาทิ.

อุ ทุ นิ อุปสคฺคาทิปเรสุ— อุกํโส อุกฺกํโส. ทุกรํ ทุกฺกรํ, นิกงฺโข นิกฺกงฺโข.

เอวํ อุคฺคตํ, ทุจฺจริตํ, นิชฺชฏํ, อุญฺญาตํ, อุนฺนติ, อุตฺตโร, ทุกฺกโร, นิทฺทโร, อุนฺนโต, ทุปฺปญฺโญ, ทุพฺพโล, นิมฺมโล, อุยฺยุตฺโต, ทุลฺลโภ, นิพฺพตฺโต, อุสฺสาโห, ทุสฺสโห, นิสฺสาโร.

ตถา ตกฺกโร, ตชฺโช, ตนฺนินฺโน, ตปฺปภโว, ตมฺมโย.

จตุกฺกํ, จตุทฺทิสํ, จตุปฺปาโท, จตุพฺพิธํ, จตุสฺสาลํ.

ฉกฺกํ, ฉนฺนวุติ, ฉปฺปทิกา, ฉพฺพสฺสานิ.

สกฺกาโร, สกฺกโต, สทฺทิฏฺฐิ, สปฺปุริโส, มหพฺพโล.

ฐาเนติ กึ? นิกาโย, นิทานํ, นิวาโส, นิวาโต, ตโต, จตุวีสติ, ฉสฏฺฐิ.

ยการาทิมฺหิ — นียฺยติ, สูยฺยติ, อภิภูยฺย, วิเจยฺย, วิเนยฺย, เธยฺยํ, เนยฺยํ, เสยฺโย, เชยฺโย, เวยฺยากรโณ.

อาทิสทฺเทน เอตฺโต, เอตฺตาวตา.

อนาการคฺคหณํ กึ? มาลาย, โทลาย, สมาทาย.

ฐาเนติ กึ? อุปนียติ, สูยติ, โตยํ.

ยวตมาเทเส— ชาติ อนฺโธ, วิปลิ อาโส, อนิ อาโย, ยทิ เอวํ, อปิ เอกจฺเจ, อปิ เอกทา อิจฺจตฺร, อิการสฺส “อิวณฺโณ ยํ นวา”ติ ยกาเร กเต—

“สพฺพสฺส โส ทามฺหิ วา”ติ อิโต มณฺฑูกคติยา วาติ วตฺตเต.

๔๑. ยวตํ ตลนทการานํ พฺยญฺชนานิ จลญชการตฺตํ.

ยการวนฺตานํ ตลนทการานํ สํโยคพฺยญฺชนานิ ยถากฺกมํ จลญชการตฺตมาปชฺชนฺเต วา.

การคฺคหณํ ยวตํ สการ ก จ ฏ ปวคฺคานํ สการกจฏปวคฺคาเทสตฺถํ, ตถา ยวตํ ต ธ ณการานํ ฉ ฌ ญการาเทสตฺถญฺจ, ตโต ยวตมาเทสสฺส อเนน ทฺวิภาโว.

ชจฺจนฺโธ, วิปลฺลาโส, อญฺญาโย, ยชฺเชวํ, อปฺเปกจฺเจ อปฺเปกทา.

วาติ กึ? ปฏิสนฺถารวุตฺยสฺส, พาลฺยํ, อาลสฺยํ.

สรมฺหาติ กึ? อญาโย, อากาสานญฺจายตนํ.

ตปาทิโต สิมฺหิ— ตปสฺสี, ยสสฺสี.

ฉนฺทานุรกฺขเณ — นปฺปชฺชเห วณฺณพลํ ปุราณํ, อุชฺชุคเตสุ เสยฺโย, คจฺฉนฺติ สุคฺคตินฺติ.

วคฺคจตุตฺถทุติเยสุ ปน ตสฺมึเยวาธิกาเร “ปรทฺเวภาโว ฐาเน”ติ จ วตฺตเต.

วคฺคจตุตฺถทุติยานํ สทิสวเสน ทฺวิภาเว สมฺปตฺเต นิยมตฺถมาห.

๔๒. วคฺเค โฆสาโฆสานํ ตติยปฐมา.

สรมฺหา ปรภูตานํ วคฺเค โฆสาโฆสานํ พฺยญฺชนานํ ยถากฺกมํ วคฺคตติย ปฐมกฺขรา ทฺวิภาวํ คจฺฉนฺติ ฐาเนติ ฐานาสนฺนวเสน ตพฺพคฺเค ตติยปฐมาวโหนฺติ.

เอตฺถ จ สมฺปตฺเต นิยมตฺตา โฆสาโฆสคฺคหเณน จตุตฺถทุติยาว อธิปฺเปตา, อิตรถา อนิฏฺฐปฺปสงฺโคสิยา. เตน “กตญฺญู, ตนฺนโย, ตมฺมโย”ติอาทีสุ วคฺคปญฺจมานํ สติปิ โฆสตฺเต ตติยปฺปสงฺโค น โหติ, ฐานาธิการโต วา.

ฆราทีสุ ป อุ ทุ นิอาทิปรจตุตฺเถสุ ตาว— ปฆรติ ปคฺฆรติ, เอวํ อุคฺฆรติ, อุคฺฆาเฏติ, ทุคฺโฆโส, นิคฺโฆโส, เอเสว จชฺฌานผโล, ปฐมชฺฌานํ, อภิชฺฌายติ, อุชฺฌายติ, วิทฺธํเสติ, อุทฺธํสิโต, อุทฺธาโร, นิทฺธาโร, นิทฺธโน, นิทฺธุโต, วิพฺภนฺโต, อุพฺภโต, ทุพฺภิกฺขํ, นิพฺภยํ, ตพฺภาโว, จตุทฺธา, จภุพฺภิ,

ฉทฺธา, สทฺธมฺโม, สพฺภูโต, มหทฺธโน, มหพฺภยํ.

ยวต มาเทสาทีสุ— โพชฺฌงฺคา, อาสพฺภํ, พุชฺฌิตพฺพํ, พุชฺฌติ.

ฐาเนติ กึ? สีลวนฺตสฺส ฌายิโน, เย ฌานปฺปสุตา ธีรา, นิธานํ, มหาธนํ.

รสฺสาการโตปรํ วคฺคทุติเยสุ— ปญฺจ ขนฺธา ปญฺจกฺขนฺธา, เอวํรูปกฺขนฺโธ, อกฺขโม, อภิกฺขณํ, อวิกฺเขโป, ชาติกฺเขตฺตํ, ธาตุกฺโขโภ, อายุกฺขโย. เสตฉตฺตํ เสตจฺฉตฺตํ, เอวํ สพฺพจฺฉนฺนํ, วิจฺฉินฺนํ, โพธิจฺฉายา, ชมฺพุจฺฉายา, สมุจฺเฉโท. ตตฺร ฐิโต ตตฺรฏฺฐิโต, เอวํ ถลฏฺฐํ, ชลฏฺฐํ, อธิฏฺฐิตํ, นิฏฺฐิตํ, จตฺตาริฏฺฐานานิ, ครุฏฺฐานิโย, สมุฏฺฐิโต, สุปฺปฏฺฐาโน. ยสตฺเถโร, ยตฺถ, ตตฺถ, ปตฺถรติ, วิตฺถาโร, อภิตฺถุโต, วิตฺถมฺภิโต, อนุตฺถุนํ, จตุตฺโถ, กุตฺถ. ปปฺโผเฏติ, มหปฺผลํ, นิปฺผลํ, วิปฺผาโร, ปริปฺผุเสยฺย, มธุปฺผาณิตํ.

อาการโต— อาขาโต อากฺขาโต, เอวํ ตณฺหากฺขโย, อาณากฺเขตฺตํ, สญฺญากฺขนฺโธ, อาฉาทยติ, อาจฺฉาทยติ, เอวํ อาจฺฉินฺทติ, นาวาฏฺฐํ, อาตฺถรติ, อาปฺโผเฏติ.

สรมฺหาติ กึ? สงฺขาโร, ตงฺขเณ, สญฺฉนฺนํ, ตณฺฐานํ, สนฺถุโต, ตมฺผลํ.

ฐาเนติ กึ? ปูวขชฺชกํ, ตสฺส ฉวิยาทีนิ ฉินฺทิตฺวา, ยถา ฐิตํ, กถํ, กมฺมผลํ.

นิกมติ, นิปตฺติ, นิจโย, นิจรติ, นิตรณํ อิจฺจตฺร— “โท ธสฺส จา”ติ เอตฺถ จคฺคหณสฺส พหุลตฺถตฺตา เตน จคฺคหเณน ยถาปโยคํ พหุธา อาเทโส สิยา.

ยถา— นิ อุปสคฺคโต กมุ ปท จิ จร ตรานํ ปฐมสฺส วคฺคทุติโย อิมินา

ทฺวิตฺตํ, นิกฺขมติ, นิปฺผตฺติ, นิจฺฉโย, นิจฺฉรติ, นิตฺถรณํ.

ตถา โพ วสฺส กุว ทิว สิว วชาทีนํ ทฺวิรูปสฺสาติ วการทฺวยสฺส พการทฺวยํ, ยถา— กุพฺพนฺโต, เอวํ กุพฺพาโน, กุพฺพนฺติ, สธาตฺวนฺตยาเทสสฺส ทฺวิตฺตํ. ทิวติ ทิพฺพติ, เอวํ ทิพฺพนฺโต, สิพฺพติ, สิพฺพนฺโต, ปวชติ ปพฺพชติ, ปพฺพชนฺโต, นิวานํ นิพฺพานํ, นิพฺพุโต, นิพฺพินฺทติ, อุทพฺพยํ อิจฺจาทิ.

โล รสฺส ปริ ตรุณาทีนํ กฺวจิ. ปริปนฺโน ปลิปนฺโน, เอวํ ปลิโพโธ, ปลฺลงฺกํ, ตรุโณ ตลุโน, มหาสาโล, มาลุโต, สุขุมาโล.

โฏ ตสฺส ทุกฺกตาทีนํ กฺวจิ. ยถา— ทุกฺกตํ ทุกฺกฏํ, เอวํ สุกฏํ, ปหโฏ, ปตฺถโฏ, อุทฺธโฏ, วิสโฏ อิจฺจาทิ.

โก ตสฺส นิยตาทีนํ กฺวจิ. นิยโต นิยโก.

โย ชสฺส นิชาทิสฺส วา, นิชํปุตฺตํ นิยํปุตฺตํ.

โก คสฺส กุลูปคาทีนํ, กุลูปโค กุลูปโก.

ตถา โณ นสฺส ป ปริอาทิโต. ปนิธานํ ปณิธานํ, เอวํ ปณิปาโต, ปณาโม, ปณีตํ, ปริณโต, ปริณาโม, นินฺนโย นิณฺณโย, เอวํ อุณฺณโต, โอณโต อิจฺจาทิ.

ปติอคฺคิ, ปติหญฺญติ อิตีธ—

๔๓. กฺวจิ ปฏิ ปติสฺส.

ปติอิจฺเจตสฺส อุปสคฺคสฺส สเร วา พฺยญฺชเน วา ปเร กฺวจิ ปฏิอาเทโส โหติ ปุพฺพสฺสรโลโป.

ปฏคฺคิ, ปฏิหญฺญติ.

กฺวจีติ กึ? ปจฺจตฺตํ, ปติลียติ.

ปุถชโน ปุถภูตํ อิตีธ “อนฺโต”ติ วตฺตเต.

๔๔. ปุถสฺสุ พฺยญฺชเน.

ปุถอิจฺเจตสฺส อนฺโต สโร อุกาโร โหติ พฺยญฺชเน ปเร, ทฺวิตฺตํ. ปุถุชฺชโน, ปุถุภูตํ.

พฺยญฺชเนติ กึ? ปุถ อยํ.

“ปุถสฺส อ ปุถ”อิติ สมาเสเนว สิทฺเธ ปุน อนฺตคฺคหณาธิกาเรน กฺวจิ อปุถนฺตสฺสาปิ อุตฺตํ สเร.

มโน อญฺญํ มนุญฺญํ, เอวํ อิมํ เอวุมํ, ปรโลโป, อิติ เอวํ อิตฺเววํ, อุการสฺส วกาโร.

อวกาโส, อวนทฺโธ, อววทติ, อวสานมิตีธ—

“กฺวจิ พฺยญฺชเน”ติ จ วตฺตเต.

๔๕. โอ อวสฺส.

อวอิจฺเจตสฺส อุปสคฺคสฺส โอกาโร โหติ กฺวจิ พฺยญฺชเน ปเร.

โอกาโส, โอนทฺโธ, โอวทติ, โอสานํ.

กฺวจีติ กึ? อวสานํ, อวสุสฺสตุ.

พฺยญฺชเนติ กึ? อวยาคมนํ, อเวกฺขติ.

อวคเต สูริเย, อวคจฺฉติ, อวคเหตฺวา อิตีธ—

“อวสฺเส”ติ วตฺตเต โอคฺคหณญฺจ.

๔๖. ตพฺพิปรีตูปปเท พฺยญฺชเน จ.

อวสทฺทสฺส อุปปเท ติฏฺฐมานสฺส ตสฺโสการสฺส วิปรีโต จ โหติ พฺยญฺชเน ปเร.

ตสฺส วิปรีโต ตพฺพิปรีโต, อุโปจฺจาริตํ ปทํ อุปปทํ, โอการวิปรีโตติ อุการสฺเสตํ อธิวจนํ. จสทฺโท กตฺถจิ นิวตฺตนตฺโถ, ทฺวิตฺตํ. อุคฺคเต สูริเย, อุคฺคจฺฉติ, อุคฺคเหตฺวา.

อติปฺป โข ตาว, ปรสตํ, ปรสหสฺสํ อิตีธ—

“อาคโม”ติ วตฺตเต.

๔๗. กฺวจิ โอ พฺยญฺชเน.

พฺยญฺชเน ปเร กฺวจิ โอการาคโม โหตีติ อติปฺป-ปรสทฺเทหิ โอการาคโม “ยวมท”อิจฺจาทิสุตฺเต จสทฺเทน อติปฺปโต คการาคโม จ.

อติปฺปโค โข ตาว, ปโรสตํ, ปโรสหสฺสํ, เอตฺถ “สรา สเร โลป”นฺติ ปุพฺพสฺสรโลโป.

มนมยํ, อยมยํ อิตีธ “มโนคณาทีน”นฺติ วตฺตเต.

๔๘. เอเตสโม โลเป.

เอเตสํ มโนคณาทีนมนฺโต โอตฺตมาปชฺชเต วิภตฺติโลเป กเต.

มโนมยํ, อโยมยํ, เอวํ มโนเสฏฺฐา, อโยปตฺโต, ตโปธโน, ตโมนุโท, สิโรรุโห, เตโชกสิณํ, รโชชลฺลํ, อโหรตฺตํ, รโหคโต.

อาทิสทฺเทน อาโปธาตุ, วาโยธาตุ.

สีหคติยา วาธิการโต อิธ น ภวติ, มนมตฺเตน มนจฺฉฏฺฐานํ, อยกปลฺลํ, ตมวิโนทโน, มนอายตนํ.

อิติ พฺยญฺชนสนฺธิวิธานํ นิฏฺฐิตํ.