ปทรูปสิทธิ_๑.๕ สนธิกัณฑ์_นิคคหีตสนธิวิธาน

นิคฺคหีตสนฺธิวิธาน

อถ นิคฺคหีตสนฺธิ วุจฺจเต.

ตณฺหํ กโร, รณํ ชโห, สํ ฐิโต, ชุตึ ธโร, สํ มโต อิตีธ “นิคฺคหีต”นฺติ อธิกาโร, “พฺยญฺชเน”ติ วตฺตเต.

๔๙. วคฺคนฺตํ วา วคฺเค.

วคฺคภูเต พฺยญฺชเน ปเร นิคฺคหีตํ โข วคฺคนฺตํ วา ปปฺโปตีติ นิมิตฺตานุสฺวรานํ ฐานาสนฺนวเสน ตพฺพคฺคปญฺจโม โหติ. ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.

เตน “ตณฺหงฺกโร, รณญฺชโห, สณฺฐิโต, ชุตินฺธโร, สมฺมโต”ติอาทีสุ นิจฺจํ.

ตงฺกโรติ ตํ กโรติ, ตงฺขณํ ตํขณํ, สงฺคโห สํคโห, ตงฺฆตํ ตํ ฆตํ. ธมฺมญฺจเร ธมฺมํ จเร, ตญฺฉนฺนํ ตํ ฉนฺนํ, ตญฺชาตํ ตํ ชาตํ, ตญฺญาณํ ตํ ญาณํ. ตณฺฐานํ ตํ ฐานํ, ตณฺฑหติ ตํ ฑหติ. ตนฺตโนติ ตํ ตโนติ, ตนฺถิรํ ตํ ถิรํ, ตนฺทานํ ตํ ทานํ, ตนฺธนํ ตํ ธนํ, ตนฺนิจฺจุตํ ตํ นิจฺจุตํ. ตมฺปตฺโต ตํ ปตฺโต, ตมฺผลํ ตํ ผลํ, เตสมฺโพโธ เตสํ โพโธ, สมฺภูโต สํภูโต, ตมฺมิตฺตํ ตํ มิตฺตํ. กิงฺกโต กึ กโต, ทาตุงฺคโต ทาตุํ คโตติ เอวมาทีสุ วิกปฺเปน.

อิธ น ภวติ, น ตํ กมฺมํ กตํ สาธุ, สรณํ คจฺฉามิ.

สติ โจปริ วาคฺคหเณ วิชฺฌนฺตเร วา อิธ วาคฺคหณกรณมตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ, เตน นิคฺคหีตสฺส สํอุปสคฺคปุมนฺตสฺส เล ลกาโร. ยถา— ปฏิสํลีโน ปฏิสลฺลีโน, เอวํ ปฏิสลฺลาโณ, สลฺลกฺขณา, สลฺเลโข, สลฺลาโป, ปุํลิงฺคํ ปุลฺลิงฺคํ.

ปจฺจตฺตํ เอว, ตํ เอว, ตํ หิ ตสฺส, เอวํ หิ โว อิตีธ “วา”ติ อธิกาโร.

๕๐. เอเห ญํ.

เอการหกาเร ปเร นิคฺคหีตํ โข ญการํ ปปฺโปติ วา, เอกาเร ญาเทสสฺส ทฺวิภาโว.

ปจฺจตฺตญฺเญว ปจฺจตฺตํ เอว, ตญฺเญว ตํ เอว, ตญฺหิ ตสฺส ตํ หิ ตสฺส, เอวญฺหิ โว เอวํ หิ โว.

ววตฺถิตวิภาสตฺตา วาสทฺทสฺส เอว-หินิปาตโต อญฺญตฺถ น โหติ, ยถา— เอวเมตํ, เอวํ โหติ.

สํโยโค, สํโยชนํ, สํยโต, สํยาจิกาย, ยํ ยเทว, อานนฺตริกํ ยมาหุ อิตีธ “ญ”มิติวตฺตเต.

๕๑. ส เย จ.

นิคฺคหีตํ โข ยกาเร ปเร สห ยกาเรน ญการํ ปปฺโปติ วา, ญาเทสสฺส ทฺวิตฺตํ.

สญฺโญโค สํโยโค, สญฺโญชนํ สํโยชนํ, สญฺญโต สํยโต, สญฺญาจิกาย สํยาจิกาย, ยญฺญเทว ยํ ยเทว, อานนฺตริกญฺญมาหุ อานนฺตริกํ ยมาหุ.

วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตาว สํปทนฺตโต จ สพฺพนามยการปรโต จ นิคฺคหีตา อญฺญตฺถ น โหติ. ยถา — เอตํ โยชนํ, ตํ ยานํ, สรณํ ยนฺติ.

เอตฺถ จ “สห เย จา”ติ วตฺตพฺเพ “ส เย จา”ติ วจนโต สุตฺตนฺเตสุ สุขุจฺจารณตฺถมกฺขรโลโปปีติ ทฏฺฐพฺพํ, เตน ปฏิสงฺขาย โยนิโส ปฏิสงฺขา โยนิโส, สยํ อภิญฺญาย สจฺฉิกตฺวา สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา, ปริเยสนาย ปริเยสนาติอาทิ สิชฺฌติ.

ตํ อหํ พฺรูมิ, ยํ อาหุ, ธนํ เอว, กึ เอตํ, นินฺทิตุํ อรหติ, ยํ อนิจฺจํ, ตํ อนตฺตา, เอตํ อโวจ, เอตํ เอว อิจฺจตฺร—

๕๒. มทา สเร.

นิคฺคหีตสฺส โข สเร ปเร มการทการาเทสา โหนฺติ วา. เอตฺถ จ วาสทฺทาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา ทกาโร ยเตตสทฺทโต ปรสฺเสว.

ตมหํ พฺรูมิ, ยมาหุ, ธนเมว, กิเมตํ, นินฺทิตุมรหติ, ยทนิจฺจํ, ตทนตฺตา, เอตทโวจ, เอตเทว.

วาติ กึ? ตํ อหํ, เอตํ เอว, อกฺโกจฺฉิ มํ อวธิ มํ.

เอตฺถ จ มทาติ โยควิภาเคน พฺยญฺชเนปิ วา มกาโร. เตน “พุทฺธมฺ สรณมฺ คจฺฉามี”ติอาทิ สิชฺฌติ.

ตาสํ อหํ สนฺติเก, วิทูนํ อคฺคํ, ตสฺส อทาสึ อหํ อิตีธ “สเร”ติ วตฺตเต.

๕๓. กฺวจิ โลปํ.

นิคฺคหีตํ โข สเร ปเร โลปํ ปปฺโปติ กฺวจิ ฉนฺทานุรกฺขเณ สุขุจฺจารณฏฐาเน. ปุพฺพสฺสรโลโป, ปรสฺส อสํโยคนฺตสฺส ทีโฆ.

ตาสาหํ สนฺติเก, วิทูนคฺคํ, ตสฺส อทาสาหํ, ตถาคตาหํ, เอวาหํ, กฺยาหํ.

กฺวจีติ กึ? เอวมสฺส, กิมหํ.

อริยสจฺจานํ ทสฺสนํ, เอตํ พุทฺธานํ สาสนํ, สํรตฺโต, สํราโค, สํรมฺโภ, อวิสํหาโร, จิรํ ปวาสึ, คนฺตุํ กาโม, คนฺตุํ มโน อิตีธ “กฺวจิ โลป”นฺติ วตฺตเต.

๕๔. พฺยญฺชเน จ.

นิคฺคหีตํ โข พฺยญฺชเน จ ปเร โลปํ ปปฺโปติ กฺวจิ ฉนฺทานุรกฺขณาทิมฺหิ.

รการหกาเรสุ อุปสคฺคนฺตสฺส ทีโฆ.อริยสจฺจาน ทสฺสนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสนํ, สารตฺโต, สาราโค, สารมฺโภ, อวิสาหาโร, จิรปฺปวาสึ, ทฺวิตฺตํ, คนฺตุกาโม, คนฺตุมโน.

กฺวจีติ กึ? เอตํ มงฺคลมุตฺตมํ.

กตํ อิติ, กึ อิติ, อภินนฺทุํ อิติ, อุตฺตตฺตํ อิว, จกฺกํ อิว, กลึ อิทานิ, กึ อิทานิ, ตฺวํ อสิ, อิทํ อปิ, อุตฺตรึ อปิ, ทาตุํ อปิ, สทิสํ เอว อิตีธ “นิคฺคหีตมฺหา, โลป”นฺติ จ วตฺตเต.

๕๕. ปโร วา สโร.

นิคฺคหีตมฺหา ปโร สโร โลปํ ปปฺโปติ วา. นิคฺคหีตสฺส วคฺคนฺตตฺตํ.

กตนฺติ, กินฺติ, อภินนฺทุนฺติ, อุตฺตตฺตํว, จกฺกํว, กลินฺทานิ, กินฺทานิ, ตฺวํสิ, อิทมฺปิ, อุตฺตริมฺปิ, ทาตุมฺปิ, สทิสํว.

วาติ กึ? กตํ อิติ, กิมิติ, ทาตุมปิ, สามํ เอว.

อยมฺปิ วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา อิตีวีทานิสีเปวาทิโต อญฺญตฺถ น โหติ. ยถา— อหํ เอตฺถ, เอตํ อโหสิ.

เอวํ อสฺส เต อาสวา, ปุปฺผํ อสฺสา อุปฺปชฺชติ อิตีธ สเร ปเร ลุตฺเต วิปริณาเมน “ปรสฺมึ, สเร, ลุตฺเต”ติ จ วตฺตเต.

๕๖. พฺยญฺชโน จ วิสญฺโญโค.

นิคฺคหีตมฺหา ปรสฺมึ สเร ลุตฺเต พฺยญฺชโน สญฺโญโค เจ, วิสญฺโญโคว โหตีติ สํโยเคกเทสสฺส ปุริมพฺยญฺชนสฺส โลโป.

ทฺวินฺนํ พฺยญฺชนานเมกตฺร ฐิติ สญฺโญโค, อิธ ปน สํยุชฺชตีติ สญฺโญโค, ปุริโม วณฺโณ, วิคโต สญฺโญโค อสฺสาติ วิสญฺโญโค, ปโร.

เอวํส เต อาสวา, ปุปฺผํสา อุปฺปชฺชติ.

ลุตฺเตติ กึ? เอวมสฺส.

จสทฺเทน ติณฺณํ พฺยญฺชนานํ สรูปสํโยโคปิ วิสญฺโญโค โหติ. ยถา— อคฺยาคารํ, วุตฺยสฺส.

จกฺขุ อุทปาทิ, อว สิโร, ยาว จิธ ภิกฺขเว, อณุ ถูลานิ, ต สมฺปยุตฺตา อิตีธ “สเร, อาคโม, กฺวจิ, พฺยญฺชเน”ติ จ วตฺตเต.

๕๗. นิคฺคหิตญฺจ.

นิคฺคหีตญฺจ อาคโม โหติ สเร วา พฺยญฺชเน วา กฺวจิ สุขุจฺจารณฏฺฐาเน.

นิคฺคหีตสฺส รสฺสานุคตตฺตา รสฺสโตเยวายํ.

จกฺขุํ อุทปาทิ, อวํสิโร, ยาวญฺจิธ ภิกฺขเว, อณุํถูลานิ, ตํสมฺปยุตฺตา, เอวํ ตงฺขเณ, ตํสภาโว.

กฺวจีติ กึ? น หิ เอเตหิ, อิธ เจว.

เอวํ วุตฺเต, ตํ สาธุ, เอกํ สมยํ ภควา, อคฺคึว สนฺธมํ อิตีธ โลปาเทสการิเย สมฺปตฺเต เยภุยฺเยน ตทปวาทตฺถมาห.

๕๘. อํ พฺยญฺชเน นิคฺคหีตํ.

นิคฺคหีตํ โข พฺยญฺชเน ปเร อํอิติ โหติ.

อกาโร อุจฺจารณตฺโถ, “สรโลโป”ติอาทินา ปุพฺพสฺสรโลโป วา.

เอวํ วุตฺเต, ตํ สาธุ, เอกํ สมยํ ภควา, อคฺคึว สนฺธมํ.

อิธ อวุตฺตวิเสสานมฺปิ วุตฺตนยาติเทสตฺถมติเทสมาห.

๕๙. อนุปทิฏฺฐานํ วุตฺตโยคโต.

เย อิธ อมฺเหหิ วิเสสโต น อุปทิฏฺฐา อุปสคฺคนิปาตาทโย, เตสํ วุตฺตโยคโต วุตฺตนเยน สรสนฺธาทีสุ วุตฺตนยานุสาเรน รูปสิทฺธิ เวทิตพฺพา.

เตน “โท ธสฺส จา”ติ สุตฺเต จสทฺเทน ปริยาทีนํ ร-ห-นาทิวณฺณสฺส วิปริยโย ย-วาทีหิ, ยถา— ปริยุทาหาสิ ปยิรุทาหาสิ, อริยสฺส อยิรสฺส, พหฺวาพาโธ พวฺหาพาโธ, น อภิเนยฺย อนภิเนยฺย.

“ตํ อิมินาปิ ชานาถา”ติ เอตฺถ “ปโร วา สโร”ติ สเร ลุตฺเต “ตตฺรากาโร”ติ โยควิภาเคน อกาโร นิคฺคหีตสฺส ทกาโร, ตทมินาปิ ชานาถ อิจฺจาทิ.

อิติ นิคฺคหีตสนฺธิวิธานํ นิฏฺฐิตํ.

สญฺญาวิธานํ สรสนฺธิ สนฺธิ,

นิเสธนํ พฺยญฺชนสนฺธิ สนฺธิ;

โย นิคฺคหีตสฺส จ สนฺธิกปฺเป,

สุนิจฺฉโย โสปิ มเยตฺถ วุตฺโต.

อิติ รูปสิทฺธิยํ สนฺธิกณฺโฑ ปฐโม.