ปทรูปสิทธิ_๓.๔ การกกัณฑ์_จตุตถีวิภัตยัตถเภท

กสฺมึ อตฺเถ จตุตฺถี?

๓๐๑. สมฺปทาเน จตุตฺถี.

สมฺปทานการเก ลิงฺคมฺหา จตุตฺถีวิภตฺติ โหติ.

กิญฺจ สมฺปทานํ?

๓๐๒. ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต ธารยเต วา ตํ สมฺปทานํ.

ยสฺส วา ทาตุกาโม, ยสฺส วา โรจเต, ยสฺส วา ธารยเต, ตํ การกํ สมฺปทานสญฺญํ โหติ.

สมฺมา ปทียเต อสฺสาติ สมฺปทานํ, ปฏิคฺคาหโก.

ตํ ปน ติวิธํ ทิยฺยมานสฺสานิวารณชฺเฌสนานุมติวเสน.

ยถา— พุทฺธสฺส ปุปฺผํ ยชติ, โพธิรุกฺขสฺส ชลํ ททาติ.

อชฺเฌสเน— ยาจกานํ ธนํ ททาติ.

อนุมติยํ— ภิกฺขูนํ ทานํ เทติ.

ยถาห

“อนิรากรณาราธ-, นาพฺภนุญฺญวเสน หิ;

สมฺปทานํ ติธา วุตฺตํ, รุกฺข ยาจก ภิกฺขโว”ติ.

ทาตุกาโมติ กึ? รญฺโญ ทณฺฑํ ททาติ.

โรจนาทีสุ ปน— สมณสฺส โรจเต สจฺจํ, มายสฺมนฺตานมฺปิ สงฺฆเภโท รุจฺจิตฺถ, ยสฺสายสฺมโต ขมติ, เทวทตฺตสฺส สุวณฺณจฺฉตฺตํ ธารยเต ยญฺญทตฺโต.

“สมฺปทานํ, วา”ติ จ วตฺตเต.

๓๐๓. สิลาฆ หนุ ฐา สป ธาร ปิห กุธ ทุหิ สฺสาสูย ราธิกฺข ปจฺจาสุณ อนุปติคิณ ปุพฺพกตฺตาโรจนตฺถตทตฺถ ตุมตฺถาลมตฺถ มญฺญานาทรปฺปาณินิ คตฺยตฺถกมฺมนิ อาสิสตฺถ สมฺมุติ ภิยฺยสตฺตมฺยตฺเถสุ จ.

จตุปฺปทมิทํ. สิลาฆ กตฺถเน, หนุ อปนยเน, ฐา คตินิวตฺติมฺหิ, สป อกฺโกเส, ธร ธารเณ, ปิห อิจฺฉายํ อิจฺเจเตสํ ธาตูนํ ปโยเค, กุธ โกเป, ทุห ชิสายํ, อิสฺส อิสฺสายํ, อุสูย โทสาวิกรเณ อิจฺเจเตสํ

ตทตฺถวาจีนญฺจ ธาตูนํ ปโยเค จ ราธ หึสาสํราเธสุ, อิกฺข ทสฺสนงฺเกสูติ อิเมสํ ปโยเค จ ปติ อาปุพฺพสฺส สุ สวเณติ อิมสฺส จ อนุปติปุพฺพสฺส เค สทฺเทติ อิมสฺส จ ปุพฺพกตฺตา จ อาโรจนตฺถปฺปโยเค, ตทตฺเถ, ตุมตฺเถ, อลมตฺถปฺปโยเค จ มญฺญติปฺปโยเค อนาทเร อปฺปาณินิ จ คตฺยตฺถานํ กมฺมนิ จ อาสิสตฺถปฺปโยเค จ สมฺมุติ ภิยฺยปฺปโยเคสุ จ สตฺตมฺยตฺเถ จาติ ตํ กมฺมาทิการกํ สมฺปทานสญฺญํ โหติ. จสทฺทคฺคหเณน ปหิณติกปฺปติ ปโหติ อุปมาญฺชลิกรณ ผาสุ อตฺถเสยฺยปฺปภุติโยเค จ ปุเร วิย จตุตฺถี.

สิลาฆาทิปฺปโยเค ตาว— พุทฺธสฺส สิลาฆเต. อุปชฺฌายสฺส สิลาฆเต, โถเมตีติ อตฺโถ.

หนุเต มยฺหเมว, หนุเต ตุยฺหเมว, อปลปตีติ อตฺโถ.

อุปติฏฺเฐยฺย สกฺยปุตฺตานํ วฑฺฒกี, เอตฺถ จ อุปฏฺฐานํ นาม อุปคมนํ.

ภิกฺขุสฺส ภุญฺชมานสฺส ปานีเยน วา วิธูปเนน วา อุปติฏฺเฐยฺย.

ตุยฺหํ สปเต, มยฺหํ สปเต, เอตฺถ จ สปนํ นาม สจฺจกรณํ.

ธารยติปฺปโยเค ธนิโกเยว สมฺปทานํ, สุวณฺณํ เต ธารยเต, อิณํ ธารยตีติอตฺโถ.

ตสฺส รญฺโญ มยํ นาคํ ธารยาม.

ปิหปฺปโยเค อิจฺฉิโตเยว, เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน,

เทวาปิ เตสํ ปิหยนฺติ, สมฺพุทฺธานํ สตีมตํ, ปตฺเถนฺตีติ อตฺโถ.

โกธาทิอตฺถานํ ปโยเค ยํ ปติ โกโป, ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร, ยทิหํ ตสฺส กุปฺเปยฺยํ.

ทุหยติ ทิสานํ เมโฆ, โย มิตฺตานํ น ทุพฺภติ. ติตฺถิยา อิสฺสนฺติ สมณานํ.

ทุชฺชนา คุณวนฺตานํ อุสูยนฺติ, กา อุสูยา วิชานตํ.

ราธิกฺขปฺปโยเค ยสฺส วิปุจฺฉนํ กมฺมวิขฺยาปนตฺถํ, วาธิการโต ทุติยา จ.

อาราโธ เม รญฺโญ, รญฺโญอปรชฺฌติ, ราชานํ วา อปรชฺฌติ, กฺยาหํอยฺยานํ อปรชฺฌามิ,

กฺยาหํ อยฺเย อปรชฺฌามิ วา.

อายสฺมโต อุปาลิตฺเถรสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข อุปติสฺโส, อายสฺมนฺตํ วา.

ปจฺจาสุณ อนุปติคิณานํ ปุพฺพกตฺตา จ สุโณติสฺส ธาตุสฺส ปจฺจาโยเค, คิณสฺส จ อนุปติโยเค ปุพฺพสฺส กมฺมุโน โย กตฺตา, โส สมฺปทานสญฺโญโหติ.

ยถา— ภควา ภิกฺขู เอตทโวจ, เอตฺถ “ภิกฺขู”ติ อกถิตกมฺมํ, “เอต”นฺติ กถิตกมฺมํ, ปุพฺพสฺส วจนกมฺมสฺส กตฺตา ภควา. ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ, อาสุณนฺติ พุทฺธสฺส ภิกฺขู, ตถา ภิกฺขุ ชนํ ธมฺมํ สาเวติ, ตสฺส ภิกฺขุโน ชโน อนุคิณาติ, ตสฺส ภิกฺขุโน ชโน ปติคิณาติ, สาธุการทานาทินา ตํ อุสฺสาหยตีติ อตฺโถ.

โย วเทติ ส กตฺตาติ, วุตฺตํ กมฺมนฺติ วุจฺจติ;

โย ปฏิคฺคาหโก ตสฺส, สมฺปทานํ วิชานิยาติ.

อาโรจนตฺถปฺปโยเค ยสฺส อาโรเจติ, ตํ สมฺปทานํ. อาโรจยามิ โวภิกฺขเว, ปฏิเวทยามิ โว ภิกฺขเว,

อามนฺตยามิ เต มหาราช, อามนฺต โข ตํ คจฺฉามาติ วา.

เอตฺถ จ อาโรจนสทฺทสฺส กถนปฺปการตฺถตฺตา เทสนตฺถาทิปฺปโยเคปิ จตุตฺถี.

ธมฺมํ โว เทเสสฺสามิ, เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมํ ภิกฺขูนํ,

ยถา โน ภควา พฺยากเรยฺย, นิรุตฺตึ เต ปวกฺขามิ อิจฺจาทิ.

ตทตฺเถ สมฺปทานสญฺญา, จตุตฺถี จ.

“อโต, วา”ติ จ วตฺตเต.

๓๐๔. อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตุ.

อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา ปรสฺส จตุตฺเถกวจนสฺส อายาเทโส โหติ วา, สรโลปาทิ.

พุทฺธสฺสตฺถาย ธมฺมสฺสตฺถาย สงฺฆสฺสตฺถาย ชีวิตํ ปริจฺจชามิ, ปิณฺฑปาตํ ปฏิเสวามิ เนว ทวาย น มทาย น มณฺฑนาย น วิภูสนาย, อูนสฺส ปาริปูริยา, อตฺถาย หิตาย สุขาย สํวตฺตติ.

ตุมตฺเถ— โลกานุกมฺปาย, โลกมนุกมฺปิตุนฺติ อตฺโถ. ตถา ผาสุวิหาราย.

อลํสทฺทสฺส อตฺถา อรหปฏิกฺเขปา.

อรหตฺเถ— อลํ เม รชฺชํ, อลํ ภิกฺขุ ปตฺตสฺส, อกฺขธุตฺโต ปุริสปุคฺคโล นาลํ ทารภรณาย, อลํ มลฺโล มลฺลสฺส, อรหติ มลฺโล มลฺลสฺส.

ปฏิกฺเขเป— อลํ เต อิธ วาเสน, อลํ เม หิรญฺญสุวณฺเณน, กึ เม เอเกน ติณฺเณน, กึ เต ชฏาหิ ทุมฺเมธ, กึ เตตฺถ จตุมฏฺฐสฺส.

มญฺญติปฺปโยเค อนาทเร อปฺปาณินิ กมฺมนิเยว— กฏฺฐสฺส ตุวํ มญฺเญ, กฬิงฺครสฺส ตุวํ มญฺเญ,

ชีวิตํ ติณายปิ น มญฺญมาโน.

อนาทเรติ กึ? สุวณฺณํ ตํ มญฺเญ.

อปฺปาณินีติ กึ? คทฺรภํ ตุวํ มญฺเญ.

คตฺยตฺถกมฺมนิ วาธิการโต ทุติยา จ. อปฺโป สคฺคาย คจฺฉติ, อปฺโป สคฺคํคจฺฉติ, นิพฺพานาย วชนฺติยา, มูลาย ปฏิกสฺเสยฺย, มูลํ ปฏิกสฺเสยฺย.

อาสีสนตฺเถ อายุภทฺทกุสลาทิโยเคเยว, อายสฺมโต ทีฆายุ โหตุ, “โตติตา สสฺมึนาสู”ติ นฺตุสฺส สวิภตฺติสฺส โต อาเทโส. ภทฺทํ ภวโต โหตุ, กุสลํภวโต โหตุ, อนามยํ ภวโต โหตุ, สุขํ ภวโต โหตุ,

อตฺถํ ภวโต โหตุ, หิตํ ภวโต โหตุ, สฺวาคตํ ภวโต โหตุ, โสตฺถิ โหตุ สพฺพสตฺตานํ.

สมฺมุติปฺปโยเค— สาธุ สมฺมุติ เม ตสฺส ภควโต ทสฺสนาย.

ภิยฺยปฺปโยเค ภิยฺโยโส มตฺตาย.

สตฺตมิยตฺเถ อาวิกรณ ปาตุภวนาทิโยเค— ตุยฺหญฺจสฺส อาวิกโรมิ, ตสฺส เม สกฺโก ปาตุรโหสิ.

จสทฺทคฺคหเณน ปหิณาทิกฺริยาโยเค, ผาสุอาทินามปโยเค จ— ตสฺส ปหิเณยฺย, ภิกฺขูนํ ทูตํ ปาเหสิ, กปฺปติ สมณานํ อาโยโค, เอกสฺส ทินฺนํ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ ปโหติ, อุปมํ เต กริสฺสามิ, อญฺชลึ เต ปคฺคณฺหามิ. ตถา ตสฺส ผาสุ โหติ, โลกสฺสตฺโถ, มณินา เม อตฺโถ, เสยฺโย เม อตฺโถ อิจฺจาทิ.

“จตุตฺถี”ติ วตฺตเต.

๓๐๕. นโมโยคาทีสฺวปิ จ.

นโมสทฺทโยเค, โสตฺถิสฺวาคตาทีหิ จ โยเค ลิงฺคมฺหา จตุตฺถีวิภตฺติโหติ.

นโม เต พุทฺธ วีรตฺถุ, นโม กโรหิ นาคสฺส, นมตฺถุ พุทฺธานํ, นมตฺถุโพธิยา, โสตฺถิ ปชานํ,

สฺวาคตํ เต มหาราช, อโถ เต อทุราคตํ.

“กาเล, ภวิสฺสตี”ติ จ วตฺตเต.

๓๐๖. ภาววาจิมฺหิ จตุตฺถี.

ภาววาจิมฺหิ จตุตฺถีวิภตฺติ โหติ ภวิสฺสติกาเล. ภวนํ ภาโว.

ปจฺจิสฺสเต, ปจนํ วา ปาโก, ปากาย วชติ, ปจิตุํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. เอวํ โภคาย วชติอิจฺจาทิ.