ปทรูปสิทธิ_๓.๕ การกกัณฑ์_ปัญจมีวิภัตยัตถเภท

กสฺมึ อตฺเถ ปญฺจมี?

๓๐๗. อปาทาเน ปญฺจมี.

กิมปาทานํ?

๓๐๘. ยสฺมาทเปติ ภยมาทตฺเต วา ตทปาทานํ.

ยสฺมา วา อวธิโต อเปติ, ยสฺมา วา ภยเหตุโต ภยํ ภวติ, ยสฺมา วา อกฺขาตารา วิชฺชํ อาททาติ, ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหติ. อปเนตฺวา อิโต อาททาตีติ อปาทานํ.

ตํ ปน ติวิธํ วิสยเภเทน นิทฺทิฏฺฐวิสยํ, อุปาตฺตวิสยํ, อนุเมยฺยวิสยญฺจาติ.

อปาทานสญฺญาวิสยสฺส กฺริยาวิเสสสฺส นิทฺทิฏฺฐตฺตา นิทฺทิฏฺฐวิสยํ.

ยถา— คามา อเปนฺติ มุนโย, นครา นิคฺคโต ราชา.

เอตฺถ จ “ปาปา จิตฺตํ นิวารเย, ปาปา นิวาเรนฺตี”ติอาทีสุ ยทิปิ กายสํโยคปุพฺพกาปคมนํ นตฺถิ, ตถาปิ จิตฺตสํโยคปุพฺพกสฺส อปคมนสฺส สมฺภวโต อิมินา จ อปาทานสญฺญา.

ยตฺถ ปน อปคมนกฺริยํ อุปาตฺตํ อชฺฌาหฏํ วิสยํ กตฺวา ปวตฺตติ, ตํ อุปาตฺตวิสยํ.

ยถา— วลาหกา วิชฺโชตเต วิชฺชุ, กุสูลโต ปจตีติ. เอตฺถ จ “วลาหกา นิกฺขมฺม, กุสูลโต อปเนตฺวา”ติ จ ปุพฺพกฺริยา อชฺฌาหรียติ.

อนุเมยฺยวิสยํ ยถา— มาถุรา ปาฏลิปุตฺตเกหิ อภิรูปา. เอตฺถ หิ เกนจิ คุเณน อุกฺกํสียนฺตีติ อนุเมยฺโยว กฺริยาวิเสโส. อิธ ปน ทูรนฺติกาทิสุตฺเต วิภตฺตคฺคหเณน อปาทานสญฺญา.

วุตฺตญฺจ

“นิทฺทิฏฺฐวิสยํ กิญฺจิ, อุปาตฺตวิสยํ ตถา;

อนุเมยฺยวิสยญฺจาติ, อปาทานํ ติธา มต”นฺติ.

ตเทว จลาจลวเสน ทุวิธมฺปิ โหติ.

จลํ ยถา— ธาวตา หตฺถิมฺหา ปติโต องฺกุสธารี.

อจลํ ยถา— ปพฺพตา โอตรนฺติ วนจรา.

ภยเหตุมฺหิ— โจรา ภยํ ชายติ, ตณฺหาย ชายตี ภยํ, ปาปโต อุตฺตสติ.

อกฺขาตริ— อุปชฺฌายา สิกฺขํ คณฺหาติ, อาจริยมฺหา อธีเต, อาจริยโต สุณาติ.

“อปาทาน”นฺติ อธิกาโร.

๓๐๙. ธาตุนามานมุปสคฺคโยคาทีสฺวปิ จ.

ธาตโว จ นามานิ จ ธาตุนามานิ, เตสํ อวิหิตลกฺขณานํ ธาตุนามานํ ปโยเค, อุปสคฺคโยเค จ อาทิสทฺเทน นิปาตโยเค จ ตํยุตฺตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหติ.

ธาตุปฺปโยเค ตาว— ปราชิโยเค โย อสยฺโห, ปภูโยเค ปภโว, ชนิโยเค ชายมานสฺส ปกติ จ. ยถา— พุทฺธสฺมา ปราเชนฺติ อญฺญติตฺถิยา. หิมวตา ปภวนฺติ ปญฺจ มหานทิโย, อนวตตฺตมฺหา มหาสรา ปภวนฺติ, อจิรวติยา ปภวนฺติ กุนฺนทิโย. กามโต ชายตี โสโก, ยสฺมา โส ชายเต คินิ, อุรสฺมา ชาโต ปุตฺโต, กมฺมโต ชาตํ อินฺทฺริยํ.

นามปฺปโยเค อญฺญตฺถิตราทีหิ ยุตฺเต— นาญฺญตฺร ทุกฺขา สมฺโภติ, นาญฺญํ ทุกฺขา นิรุชฺฌติ, ตโต อญฺเญน กมฺเมน, ตโต อิตรํ, อุภโต สุชาโต ปุตฺโต อิจฺจาทิ.

อุปสคฺคยุตฺเตสุ อปปรีหิ วชฺชนตฺเถหิ โยเค, มริยาทาภิวิธิ อตฺเถ อาโยเค ปตินา ปตินิธิปติทานตฺเถน โยเค จ. ยถา— อปสาลาย อายนฺติ วาณิชา, สาลํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถ. ตถา ปริปพฺพตา เทโว วสฺสติ, ปพฺพตํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถ.

มริยาทายํ— อาปพฺพตา เขตฺตํ.

อภิวิธิมฺหิ— อาพฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ, พฺรหฺมโลกํ อภิพฺยาเปตฺวาติอตฺโถ.

ปตินิธิมฺหิ— พุทฺธสฺมา ปติ สาริปุตฺโต ธมฺมเทสนาย อาลปติ เตมาสํ.

ปติทาเน— ฆตมสฺส เตลสฺมา ปติ ททาติ, กนกมสฺส หิรญฺญสฺมา ปติ ททาติ.

นิปาตยุตฺเตสุ ริเต นานา วินาทีหิ โยเค— ริเต สทฺธมฺมา กุโต สุขํ ลภติ. เต ภิกฺขู นานากุลา ปพฺพชิตา. วินา สทฺธมฺมา นตฺถญฺโญ โกจิ นาโถ โลเก วิชฺชติ. อริเยหิ ปุถเควายํ ชโน, ยาว พฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติ.

อปิคฺคหเณน กมฺมาปาทานการกมชฺเฌปิ ปญฺจมี กาลทฺธาเนหิ, ปกฺขสฺมาวิชฺฌติ มิคํ ลุทฺทโก, อิโต ปกฺขสฺมา มิคํ วิชฺฌตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ มาสสฺมา ภุญฺชติ โภชนํ, โกสา วิชฺฌติ กุญฺชรํ.

จสทฺทคฺคหเณน ปภุตฺยาทิอตฺเถ, ตทตฺถปฺปโยเค จ— ยโตหํ ภคินิ อริยาย ชาติยา ชาโต, ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ วิญฺญุตํ, ยตฺวาธิกรณเมนํ, ยโต ปภุติ, ยโต ปฏฺฐาย, ตโต ปฏฺฐาย อิจฺจาทิ.

๓๑๐. รกฺขณตฺถานมิจฺฉิตํ.

รกฺขณตฺถานํ ธาตูนํ ปโยเค ยํ อิจฺฉิตํ, ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหติ.

จการาธิการโต อนิจฺฉิตญฺจ. รกฺขณํ เจตฺถ นิวารณํ, ตายนญฺจ.

กาเก รกฺขนฺติ ตณฺฑุลา, ยวา ปฏิเสเธนฺติ คาโว.

อนิจฺฉิตํ ยถา— ปาปา จิตฺตํ นิวารเย, ปาปา นิวาเรนฺติ, ราชโต วาโจรโต วา อคฺคิโต วา อุทกโต วา นานาภยโต วา นานาโรคโต วา นานาอุปทฺทวโต วา อารกฺขํ คณฺหนฺตุ.

“อิจฺฉิต”มิติ วตฺตเต.

๓๑๑. เยน วา’ทสฺสนํ.

เยน อทสฺสนมิจฺฉิตํ อนฺตรธายนฺเตน, ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหติ วา, อนฺตรธาเนวายํ. อุปชฺฌายา อนฺตรธายติ สิสฺโส, นิลียตีติ อตฺโถ. มาตาปิตูหิ อนฺตรธายติ ปุตฺโต.

วาติ กึ? เชตวเน อนฺตรหิโต.

เยนาติ กึ? ยกฺโข ตตฺเถว อนฺตรธายติ.

๓๑๒. ทูรนฺติกทฺธ-กาล-นิมฺมาน-ตฺวาโลป-ทิสาโยค-วิภตฺตารปฺปโยค สุทฺธปฺปโมจน เหตุ วิวิตฺตปฺปมาณ ปุพฺพโยค พนฺธน คุณวจน ปญฺห กถนโถกากตฺตูสุ จ.

ทูรตฺเถ, อนฺติกตฺเถ, อทฺธนิมฺมาเน, กาลนิมฺมาเน, ตฺวาโลเป, ทิสาโยเค, วิภตฺเต, อารติปฺปโยเค, สุทฺธตฺถปฺปโยเค, ปโมจนตฺถปฺปโยเค, เหตฺวตฺเถ, วิวิตฺตตฺถปฺปโยเค, ปมาณตฺเถ, ปุพฺพโยเค, พนฺธนตฺถปฺปโยเค, คุณวจเน, ปญฺเห, กถเน, โถกตฺเถ, อกตฺตริ จ ยทวธิภูตํ, เหตุกมฺมาทิภูตญฺจ, ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหติ.

จสทฺเทน ยถาโยคํ ทุติยา, ตติยา, ฉฏฺฐี จ.

เอตฺถ จ ทูรนฺติกญฺจ ทูรนฺติกตฺถญฺจาติ ทูรนฺติกนฺติ สรูเปกเสสํ กตฺวาวุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ,

เตน ทูรนฺติกตฺถปฺปโยเค, ตทตฺเถ จ อปาทานสญฺโญ โหติ.

ทูรตฺถปฺปโยเค ตาว— กีวทูโร อิโต นฬการคาโม, ตโต หเว ทูรตรํ วทนฺติ, คามโต นาติทูเร. อารกา เต โมฆปุริสา อิมสฺมา ธมฺมวินยา, อารกา เตหิ ภควา.

ทูรตฺเถ— ทูรโตว นมสฺสนฺติ, อทฺทส ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ.

อนฺติกตฺถปฺปโยเค— อนฺติกํ คามา, อาสนฺนํ คามา, สมีปํ คามา, คามสฺสสมีปนฺติ อตฺโถ.

ทุติยา, ตติยา จ, ทูรํ คามํ อาคโต, ทูเรน คาเมน อาคโต, ทูรโต คามา อาคโตติ อตฺโถ. ทูรํ คาเมน วา. อนฺติกํ คามํ อาคโต, อนฺติกํ คาเมน วา, อาสนฺนํ คามํ, อาสนฺนํ คาเมน วา อิจฺจาทิ.

อทฺธนิมฺมาเน นิมฺมานํ นาม ปริมาณํ, ตสฺมึ คมฺยมาเน— อิโต มถุญราย จตูสุ โยชเนสุ สงฺกสฺสํ, ราชคหโต ปญฺจจตฺตาลีสโยชนมตฺถเก สาวตฺถิ.

กาลนิมฺมาเน— อิโต เอกนวุตฺิกปฺปมตฺถเก วิปสฺสี ภควา โลเก อุทปาทิ, อิโต วสฺสสหสฺสจฺจเยน พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสติ.

ตฺวาปจฺจยนฺตสฺส โลโป นาม ตทตฺถสมฺภเวปิ อวิชฺชมานตา,

ตสฺมึ ตฺวาโลเป กมฺมาธิกรเณสุ— ปาสาทา สงฺกเมยฺย, ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา สงฺกเมยฺยาติ อตฺโถ.

ตถา หตฺถิกฺขนฺธา สงฺกเมยฺย, อภิธมฺมา ปุจฺฉนฺติ, อภิธมฺมํ สุตฺวา วา, อภิธมฺมา กถยนฺติ,

อภิธมฺมํ ปฐิตฺวา วา, อาสนา วุฏฺฐเหยฺย, อาสเน นิสีทิตฺวา วา.

ทิสตฺถวาจีหิ โยเค, ทิสตฺเถ จ— อิโต สา ปุริมา ทิสา, อิโต สา ทกฺขิณา ทิสา, อิโต สา ปจฺฉิมา ทิสา, อิโต สา อุตฺตรา ทิสา, อวีจิโต อุปริ ภวคฺคา, อุทฺธํ ปาทตลา, อโธ เกสมตฺถกา อิจฺจาทิ.

ทิสตฺเถ— ปุรตฺถิมโต ทกฺขิณโตติอาทิ. เอตฺถ ปน สตฺตมิยตฺเถ โตปจฺจโยปิ ภวิสฺสติ.

วิภตฺตํ นาม สยํ วิภตฺตสฺเสว ตทญฺญโต คุเณน วิภชนํ, ตสฺมึ วิภตฺเต— ยโต ปณีตตโร วา วิสิฏฺฐตโร วา นตฺถิ, อตฺตทนฺโต ตโต วรํ. กิญฺจาปิ ทานโต สีลเมว วรํ, ตโต มยา สุตา อสฺสุตเมว พหุตรํ, สีลเมว สุตา เสยฺโย.

ฉฏฺฐี จ, ฉนฺนวุตฺีนํ ปาสณฺฑานํ ปวรํ ยทิทํ สุคตวินโย.

อารติปฺปโยโค นาม วิรมณตฺถสทฺทปฺปโยโค. ตตฺถ— อสทฺธมฺมา อารติ, วิรติ ปาปา, ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา ปฏิวิรโต, อปฺปฏิวิรโต มุสาวาทา.

สุทฺธตฺถปฺปโยเค— โลภนีเยหิ ธมฺเมหิ สุทฺโธ อสํสฏฺโฐ, มาติโต จ ปิติโต จ สุทฺโธ อนุปกฺกุฏฺโฐ อครหิโต.

ปโมจนตฺถปฺปโยเค— ปริมุตฺโต ทุกฺขสฺมาติ วทามิ, มุตฺโต มารพนฺธนา, น เต มุจฺจนฺติ มจฺจุนา, มุตฺโตหํ สพฺพปาเสหิ.

เหตฺวตฺเถ, สรูเปกเสสสฺส คหิตตฺตา เหตฺวตฺถปฺปโยเค จ สพฺพนามโต— กสฺมา นุ ตุมฺหํ ทหรา น มียเร, กสฺมา อิเธว มรณํ ภวิสฺสติ, กสฺมาเหตุนา, ยสฺมา จ กมฺมานิ กโรนฺติ, ยสฺมา ติห ภิกฺขเว, ตสฺมา ติห ภิกฺขเว เอวํ สิกฺขิตพฺพํ, ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณ, ยสฺมา การณา, ตสฺมา การณา, กึ การณา. ทุติยา, ฉฏฺฐี จ, กึ การณํ, ตํ กิสฺส เหตุ, กิสฺส ตุมฺเห กิลมถ.

เกน เหตุนา, เกน การเณน, เยน มิเธกจฺเจ สตฺตา, เตน นิมิตฺเตน, เตน วุตฺตมิจฺจาทีสุ “เหตฺวตฺเถ จา”ติ ตติยา.

วิวิตฺตํ นาม วิเวจนํ, ตทตฺถปฺปโยเค— วิวิตฺโต ปาปกา ธมฺมา, วิวิจฺเจว กาเมหิ, วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ.

ปมาณตฺเถ ตติยา จ, อายามโต จ วิตฺถารโต จ โยชนํ, คมฺภีรโต จ ปุถุลโต จ โยชนํ จนฺทภาคาย ปริมาณํ, ปริกฺเขปโต นวโยชนสตปริมาโณ มชฺฌิมปเทโส.

ทีฆโส นว วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา ปมาณิกา กาเรตพฺพา.

เอตฺถ จ “สฺมาหิสฺมึน”มิจฺจาทิโต “สฺมา”ติ จ “โส, วา”ติ จ วตฺตมาเน

๓๑๓. ทีโฆเรหิ.

ทีฆ โอรอิจฺเจเตติ สฺมาวจนสฺส โสอาเทโส โหติ วา.

ทีฆโส, ทีฆมฺหา วา, [โอรโส, โอรมฺหา วา] ตติยา จ, โยชนํ อายาเมน, โยชนํ วิตฺถาเรน,

โยชนํ อุพฺเพเธน สาสปราสิ.

ปฐมตฺถวาจเกน ปุพฺพสทฺเทน โยโค ปุพฺพโยโค, เอตฺถ จ ปุพฺพคฺคหณํ อทิสตฺถวุตฺติโน ปุพฺพาทิคฺคหณสฺสุปลกฺขณนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, เตน ปราทิโยเคปิ. ยถา— ปุพฺเพว เม ภิกฺขเว สมฺโพธา, อิโต ปุพฺเพนาโหสิ, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา, ตโต อปเรน สมเยน, ตโต อุตฺตริมฺปิ อิจฺจาทิ.

พนฺธนตฺถปฺปโยเค พนฺธนเหตุมฺหิ อิเณ ปญฺจมี, ตติยา จ โหติ, สตสฺมา พทฺโธ นโร รญฺญา, สเตน วา พทฺโธ นโร.

ผลสาธนเหตุภูตสฺส คุณสฺส วจนํ คุณวจนํ, ตสฺมึ คุณวจเน ปญฺจมี, ตติยา จ,

อิสฺสริยา ชนํ รกฺขติ ราชา, อิสฺสริเยน วา, สีลโต นํ ปสํสนฺติ, สีเลน วา, ปญฺญาย วิมุตฺติมโน อิจฺจาทิ.

ปญฺหกถเนสุ— กุโตสิ ตฺวํ, กุโต ภวํ, ปาฏลิปุตฺตโต. เอตฺถ จ กถนํ นาม วิสฺสชฺชนํ.

โถกตฺเถ อสตฺววจเน กรเณ ตติยา จ, โถกา มุจฺจติ, โถเกน มุจฺจติ วา, อปฺปมตฺตกา มุจฺจติ,

อปฺปมตฺตเกน วา, กิจฺฉา มุจฺจติ, กิจฺเฉน วา.

อกตฺตริ อการเก ญาปกเหตุมฺหิ— กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา วิปุลตฺตา อุปฺปนฺนํ โหติ จกฺขุวิญฺญาณํ, น ตาวิทํ นามรูปํ อเหตุกํสพฺพตฺถ สพฺพทา สพฺเพสญฺจ เอกสทิสภาวาปตฺติโต.

หุตฺวา อภาวโต นิจฺจา, อุทยพฺพยปีฬนา;

ทุกฺขา อวสวตฺติตฺตา, อนตฺตาติ ติลกฺขณํ.

“ปญฺจมี”ติ วตฺตเต.

๓๑๔. การณตฺเถ จ.

กโรติ อตฺตโน ผลนฺติ การณํ, การกเหตุ [ชนกเหตุ].

ตสฺมึ การณตฺเถ จ ปญฺจมีวิภตฺติ โหติ, วิกปฺเปนายํ เหตฺวตฺเถ ตติยาย จ วิหิตตฺตา,

อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อทสฺสนา เอวมิทํ ทีฆมทฺธานํ สนฺธาวิตํ สํสริตํ, อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณํ, อวิชฺชาย ตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ, สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ, วิญฺญาณนิโรธา อิจฺจาทิ.