ปทรูปสิทธิ_๒.๑ นามกัณฑ์_ปุงลิงค์

๒. นามกณฺฑ

อถ นามิกวิภตฺยาวตาโร วุจฺจเต.

อตฺถาภิมุขํ นมนโต, อตฺตนิ จตฺถสฺส นามนโต นามํ, ทพฺพาภิธานํ.

ตํ ปน ทุวิธํ อนฺวตฺถรุฬฺหีวเสน, ติวิธํ ปุมิตฺถินปุํสกลิงฺควเสน. ยถา—รุกฺโข, มาลา, ธนํ.

จตุพฺพิธํ สามญฺญคุณกฺริยายทิจฺฉาวเสน, ยถา— รุกฺโข, นีโล, ปาจโก, สิริวฑฺโฒติอาทิ.

อฏฺฐวิธํ อวณฺณิวณฺณุวณฺโณการนิคฺคหีตนฺตปกติเภเทน.

ปุลฺลิงฺค

ตตฺถ ปฐมํ อการนฺตมฺหา ปุลฺลิงฺคา ชาตินิมิตฺตา ปุริสสทฺทา สฺยาทิวิภตฺติโย ปรา โยชียนฺเต.

๖๐. ชินวจนยุตฺตญฺหิ.

อธิกาโรยํ. ตตฺถ ปญฺจ มาเร ชิตวาติ ชิโน, พุทฺโธ. ชินสฺส วจนํ ชินวจนํ, ตสฺส ชินวจนสฺส ยุตฺตํ ชินวจนยุตฺตํ, เตปิฏกสฺส พุทฺธวจนสฺส มาคธิกาย สภาวนิรุตฺติยา ยุตฺตํ อนุรูปเมวาติ อิทํ อธิการตฺถํ เวทิตพฺพํ.

สา มาคธี มูลภาสา, นรา ยายาทิกปฺปิกา;

พฺรหฺมาโน จ’สฺสุตาลาปา, สมฺพุทฺธา จาปิ ภาสเร.

อธิกาโร ปน ติวิโธ สีหคติก-มณฺฑูกคติก-ยถานุปุพฺพิกวเสน, อยํ ปน สีหคติโก ปุพฺพาปรวิโลกนโต, ยถานุปุพฺพิโกเยว วา.

สกฺกตวิสทิสํ กตฺวา ชินวจนานุรูปวเสน ปกติฏฺฐปนตฺถํ ปริภาสมาห.

๖๑. ลิงฺคญฺจ นิปจฺจเต.

ลิงฺคํ ปาฏิปทิกํ, ยถา ยถา ชินวจนยุตฺตญฺหิ ลิงฺคํ, ตถา ตถา อิธ ลิงฺคํ นิปจฺจเต ฐปียติ. จสทฺเทน ธาตโว จาติ ชินวจนานุรูปโต “ปุริส”อิติ ลิงฺเค ฐปิเต ตโต ตสฺส ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตสฺส อตฺถวโต สทฺทสฺส “ปรสมญฺญา ปโยเค”ติ ปริภาสโต ลิงฺคสญฺญายํ—

อิโต ปรํ วิภตฺติปฺปจฺจยาทิวิธาเน สพฺพตฺถ ลิงฺคคฺคหณมนุวตฺตเต.

๖๒. ตโต จ วิภตฺติโย.

ตโต ชินวจนยุตฺเตหิ ลิงฺเคหิ ปรา วิภตฺติโย โหนฺติ. จสทฺทคฺคหเณน ตเว-ตุนาทิปจฺจยนฺตนิปาตโตปิ. กมฺมาทิวเสน, เอกตฺตาทิวเสน จ ลิงฺคตฺถํ วิภชนฺตีติ วิภตฺติโย.

กา จ ปน ตา วิภตฺติโย? “วิภตฺติโย”ติ อธิกาโร.

๖๓. สิ โย, อํ โย, นา หิ, ส นํ, สฺมา หิ, ส นํ, สฺมึ สุ.

สฺยาทโย ทฺวิสตฺต วิภตฺติโย นาม โหนฺติ. ตตฺถ สิ, โย อิติ ปฐมา, อํ, โย อิติ ทุติยา, นา, หิ อิติ ตติยา, ส, นํ อิติ จตุตฺถี, สฺมา, หิ อิติ ปญฺจมี, ส, นํ อิติ ฉฏฺฐี, สฺมึ, สุ อิติ สตฺตมี.

อิทํ ปน สญฺญาธิการปริภาสาวิธิสุตฺเตสุ สญฺญาสุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ, วุตฺตญฺหิ วุตฺติยํ “วิภตฺติอิจฺจเนน กฺวตฺโถ, อมฺหสฺส มมํ สวิภตฺติสฺส เส”ติ, อิตรถา ปุริมสุตฺเตน เอกโยโค กตฺตพฺโพติ.

เอตฺถ จ ปฐมาทิโวหาโร, เอกวจนาทิโวหาโร จ อนฺวตฺถวเสน, ปรสมญฺญาวเสน วา สิทฺโธติ เวทิตพฺโพ.

เอกสฺส วจนํ เอกวจนํ, พหูนํ วจนํ พหุวจนํ, ทฺวินฺนํ ปูรณี ทุติยาติอาทิ, อิตรถา ปุริมสุตฺเต จสทฺเทน

สญฺญากรเณ อปฺปกตนิรตฺถกวิธิปฺปสงฺโค สิยา.

“ชินวจนยุตฺตญฺหิ, ลิงฺคญฺจ นิปจฺจเต”ติ จ วตฺตเต. อิธ ปน ปทนิปฺผาทนมฺปิ ชินวจนสฺสาวิโรเธนาติ ญาเปตุํ ปริภาสนฺตรมาห.

๖๔. ตทนุปโรเธน.

ยถา ยถา เตสํ ชินวจนานํ อุปโรโธ น โหติ, ตถา ตถา อิธ ลิงฺคํ, จสทฺเทนาขฺยาตญฺจ นิปจฺจเต,

นิปฺผาทียตีติ อตฺโถ. เตเนว อิธ จ อาขฺยาเต จ ทฺวิวจนาคฺคหณํ, สกฺกตวิสทิสโต วิภตฺติปฺปจฺจยาทิวิธานญฺจ กตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

ตตฺถ อวิเสเสน สพฺพสฺยาทิวิภตฺติปฺปสงฺเค “วตฺติจฺฉานุปุพฺพิกา สทฺทปฺปวตฺตี”ติ วตฺติจฺฉาวสา—

๖๕. ลิงฺคตฺเถ ปฐมา.

ลิงฺคตฺถาภิธานมตฺเต ปฐมาวิภตฺติ โหตีติ ปฐมา. ตตฺถาปิ อนิยเมเนกวจนพหุวจนปฺปสงฺเค “เอกมฺหิ วตฺตพฺเพ เอกวจน”นฺติ ปริภาสโต ลิงฺคตฺถสฺเสกตฺตวจนิจฺฉายํ ปฐเมกวจนํ สิ.

“อโต เนนา”ติ อิโต “อโต”ติ วตฺตเต, ลิงฺคคฺคหณญฺจ.

๖๖. โส.

สิ, โออิติ ทฺวิปทมิทํ. ลิงฺคสฺส อการโต ปรสฺส สิวจนสฺส โอกาโร โหติ.

สุตฺเตสุ หิ ปฐมานิทฺทิฏฺฐสฺส การิยิโน ฉฏฺฐีวิปริณาเมน วิวรณํ อาเทสาเปกฺขนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

เอตฺถ จ สีติ วิภตฺติ คยฺหเต วิภตฺติการิยวิธิปฺปกรณโต, “ตโต จ วิภตฺติโย”ติ อิโต

วิภตฺติคฺคหณานุวตฺตนโต วา, เอวํ สพฺพตฺถ สฺยาทีนํ การิยวิธาเน วิภตฺติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํ.

“วา ปโร อสรูปา”ติ ปรโลเป สมฺปตฺเต ตทปวาเทน ปุพฺพโลปมาห.

๖๗. สรโลโป’มาเทสปฺปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกติ.

ปุพฺพสฺสรสฺส โลโป โหติ อํวจเน, อาเทสปฺปจฺจยาทิภูเต จ สเร ปเร, สรโลเป กเต ตุ ปรสรสฺส ปกติภาโว โหติ.

เอตฺถ จ “สรโลเป”ติ ปุนคฺคหณํ อิมินาว กตสรโลปนิมิตฺเตเยว ปรสฺส วิกาเร สมฺปตฺเต ปกติภาวตฺถํ. ปรสรสฺส ปกติภาววิธานสามตฺถิยโต อมาเทสปฺปจฺจยาทิภูเต สเร ปเรติปิ สิทฺธํ.

ตฺยาทิวิภตฺติโย เจตฺถ, ปจฺจยตฺเตน คยฺหเร;

อาทิคฺคหณมาขฺยาต-, กิตเกสฺวาคมตฺถิทํ.

ปจฺจยสาหจริยา, จาเทโส ปกตีปโร;

ปทนฺตสฺสรโลโป น, เตน’พฺภาหาทิเก ปเร.

ตุคฺคหณํ ภิกฺขุนีอาทีสุ สรโลปนิวตฺตนตฺถํ, “นเย ปรํ ยุตฺเต”ติ ปรํ เนตพฺพํ. ปุริโส ติฏฺฐติ.

ปุริโส จ ปุริโส จาติ ปุริส ปุริสอิติ วตฺตพฺเพ—

๖๘. สรูปานเมกเสสฺวสกึ.

สรูปานํ สมานรูปานํ ปทพฺยญฺชนานํ มชฺเฌ เอโกว สิสฺสเต, อญฺเญโลปมาปชฺชนฺเต อสกินฺติ เอกเสโส. เอตฺถ จ “สรูปาน”นฺติ วุตฺตตฺตาว สิทฺเธ อสกิมฺปโยเค ปุนาสกึคหณํ เอกวิภตฺติวิสยานเมวาสกิมฺปโยเค เอวายนฺติ ทสฺสนตฺถํ, น จ วิจฺฉาปโยเค’ติปฺปสงฺโค. “วคฺคา ปญฺจปญฺจโส มนฺตา”ติ เอตฺถ

“ปญฺจปญฺจโส”ติ นิทฺเทเสเนว วิจฺฉาปโยคสิทฺธิยา ญาปิตตฺตา, อถ วา สหวจนิจฺฉาย’มย’เมกเสโส.

โยควิภาคโต เจตฺถ, เอกเสสฺวสกึ อิติ;

วิรูเปกเสโส โหติ, วา “ปิตูน”นฺติอาทิสุ.

ตตฺเถว ลิงฺคตฺถสฺส พหุตฺตวจนิจฺฉายํ “พหุมฺหิ วตฺตพฺเพ พหุวจน”นฺติ ปฐมาพหุวจนํ โย, ปุริส โย อิตีธ “อโต, วา”ติ จ วตฺตเต.

๖๙. สพฺพโยนีนมาเอ.

อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา ปเรสํ สพฺเพสํ ปฐมาโยนีนํ, ทุติยาโยนีนญฺจ ยยากฺกมํ อากาเรการาเทสา โหนฺติ วาติ อากาโร, สพฺพคฺคหณํ สพฺพาเทสตฺถํ, สรโลปาทิ ปุริมสทิสเมว, ปุริสา ติฏฺฐนฺติ.

วา อิจฺเจว รูปา รูปานิ, อคฺคโย, มุนโย.

วาสทฺโทยํ ววตฺถิตปิภาสตฺโถ, เตน เจตฺถ—

นิจฺจเมว จ ปุลฺลิงฺเค, อนิจฺจญฺจ นปุํสเก;

อสนฺตํ เฌ กตตฺเต ตุ, วิธึ ทีเปติ วาสุติ.

ตตฺเถวาลปนวจนิจฺฉายํ “ลิงฺคตฺเถ ปฐมา”ติ วตฺตเต.

๗๐. อาลปเน จ.

อภิมุขํ กตฺวา ลปนํ อาลปนํ, สมฺโพธนํ. ตสฺมึ อาลปนตฺถาธิเก ลิงฺคตฺถาภิธานมตฺเต จ ปฐมาวิภตฺติ โหติ. ปุเร วิย เอกวจนาทิ.

ปุริส สิ อิจฺจตฺร—

๗๑. อาลปเน สิ คสญฺโญ.

อาลปนตฺเถ วิหิโต สิ คสญฺโญ โหตีติ คสญฺญายํ “โภเค ตู”ติ อิโต “เค”ติวตฺตเต.

๗๒. อการปิตาทฺยนฺตานมา.

ลิงฺคสฺส สมฺพนฺธี อกาโร จ ปิตุสตฺถุอิจฺเจวมาทีนมนฺโต จ อาการตฺตมาปชฺชเต เค ปเร.

“เค, รสฺส”มิติ จ วตฺตเต.

๗๓. อากาโร วา.

ลิงฺคสฺส สมฺพนฺธี อากาโร รสฺสมาปชฺชเต เค ปเร วิกปฺเปน, อทูรฏฺฐสฺสาลปเนวายํ.

๗๔. เสสโต โลปํ คสิปิ.

“สึ, โส, สฺยา จ, สขโต คสฺเส วา, ฆเต จา”ติ เอวมาทีหิ นิทฺทิฏฺเฐหิ อญฺโญ เสโส นาม, ตโต เสสโต ลิงฺคมฺหา คสิอิจฺเจเต โลปมาปชฺชนฺเต.

อปิคฺคหณํ ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺถํ, เอตฺถ จ สติปิ สิคฺคหเณ คอิติ วจนเมวญาปกมญฺญตฺถาปิ สิคฺคหเณ อาลปนาคฺคหณสฺส. เกจิ อาลปนาภิพฺยตฺติยา ภวนฺตสทฺทํ วา เหสทฺทํ วา ปยุชฺชนฺเต. โภ ปุริส ติฏฺฐ, เห ปุริสา วา.

พหุวจเน น วิเสโส, ภวนฺโต ปุริสา ติฏฺฐถ.

ตตฺเถว กมฺมตฺถวจนิจฺฉายํ “วา”ติ วตฺตเต.

๗๕. ยํ กโรติ ตํ กมฺมํ.

ยํ วา กโรติ, ยํ วา วิกโรติ, ยํ วา ปาปุณาติ, ตํ การกํ กฺริยานิมิตฺตํ กมฺมสญฺญํ โหติ.

๗๖. กมฺมตฺเถ ทุติยา.

กมฺมตฺเถ ทุติยาวิภตฺติ โหติ. ปุเร วิย ทุติเยกวจนํ อํ.

“สรโลโป”ติอาทินา สเร ลุตฺเต “ทีฆ”นฺติ ทีเฆ สมฺปตฺเต ปกติภาโว จ, ปุริสํ ปสฺส.

พหุวจเน “สพฺพโยนีนมาเอ”ติ โยวจนสฺเสกาโร, ปุริเส ปสฺส.

ตตฺเถว กตฺตุวจนิจฺฉายํ—

๗๗. โย กโรติ ส กตฺตา.

โย อตฺตปฺปธาโน กฺริยํ กโรติ, โส กตฺตุสญฺโญ โหติ.

“ตติยา”ติ วตฺตเต.

๗๘. กตฺตริ จ.

กตฺตริ จ การเก ตติยาวิภตฺติ โหตีติ ตติเยกวจนํ นา.

๗๙. อโต เนน.

เอนาติ อวิภตฺติกนิทฺเทโส. อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา ปรสฺส นาวจนสฺส เอนาเทโส โหติ, สรโลปาทิ, ปุริเสน กตํ.

พหุวจนมฺหิ—

๘๐. สุหิสฺวกาโร เอ.

สุ, หิอิจฺเจเตสุ วิภตฺติรูเปสุ ปเรสุ ลิงฺคสฺส สมฺพนฺธี อกาโร เอตฺตมาปชฺชเต.

๘๑. สฺมาหิสฺมึนํ มฺหาภิมฺหิ วา.

สพฺพโต ลิงฺคมฺหา สฺมา หิ สฺมึอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ มฺหา, ภิ, มฺหิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา, ปุริเสหิ, ปุริเสภิ กตํ.

ตตฺเถว กรณวจนิจฺฉายํ—

๘๒. เยน วา กยิรเต ตํ กรณํ.

เยน วา กยิรเต, เยน วา ปสฺสติ, เยน วา สุณาติ, ตํ การกํ กรณสญฺญํ โหติ.

๘๓. กรเณ ตติยา.

กรณการเก ตติยาวิภตฺติ โหติ, เสสํ กตฺตุสมํ.

อาวิฏฺเฐน ปุริเสน โส ปุญฺญํ กโรติ, ปุริเสหิ, ปุริเสภิ.

ตตฺเถว สมฺปทานวจนิจฺฉายํ—

๘๔. ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต ธารยเต วา ตํ สมฺปทานํ.

ยสฺส วา ทาตุกาโม, ยสฺส วา โรจเต, ยสฺส วา ธารยเต, ตํ การกํ สมฺปทานสญฺญํ โหติ.

๘๕. สมฺปทาเน จตุตฺถี.

สมฺปทานการเก จตุตฺถีวิภตฺติ โหตีติ จตุตฺถิยา เอกวจนํ ส.

๘๖. สาคโม เส.

สพฺพโต ลิงฺคมฺหา สการาคโม โหติ เส วิภตฺติมฺหิ ปเร. ปุริสสฺส ธนํ ททาติ.

พหุวจนมฺหิ “ทีฆ”นฺติ วตฺตเต.

๘๗. สุนํหิสุ จ.

สุ นํ หิอิจฺเจเตสุ ปเรสุ ลิงฺคสฺส อนฺตภูตา สพฺเพ รสฺสสรา ทีฆมาปชฺชนฺเต, จคฺคหณมิการุการานํ กฺวจิ นิวตฺตนตฺถํ. ปุริสานํ.

ตตฺเถวาปาทานวจนิจฺฉายํ—

๘๘. ยสฺมา ทเปติ ภยมาทตฺเต วา ตทปาทานํ.

ยสฺมา วา อวธิภูตา อเปติ, ยสฺมา วา ภยํ, ยสฺมา วา อาทตฺเต, ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหติ.

๘๙. อปาทาเน ปญฺจมี.

อปาทานการเก ปญฺจมีวิภตฺติ โหตีติ ปญฺจมิยา เอกวจนํ สฺมา.

“อโต, สพฺเพสํ, อา เอ”ติ จ วตฺตเต.

๙๐. สฺมาสฺมึนํ วา.

อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา สพฺเพสํ สฺมา สฺมึอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ อากาเรการาเทสา โหนฺติ วา, อญฺญตฺถ มฺหาเทโส. ปุริสา อเปติ, ปุริสมฺหา, ปุริสสฺมา.

พหุวจเน สพฺพตฺถ ตติยาสมํ, หิสฺส ภิอาเทโส โหติ. ปุริเสหิ, ปุริเสภิ อเปติ.

ตตฺเถว สามิวจนิจฺฉายํ—

๙๑. ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามิ.

ยสฺส วา ปริคฺคโห, ตํ สามิสญฺญํ โหติ.

๙๒. สามิสฺมึ ฉฏฺฐี.

สามิสฺมึ ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติ. ฐเปตฺวา อายาเทสํ สพฺพตฺถ จตุตฺถีฉฏฺฐีนํ สมานํ รูปํ. ปุริสสฺส เอตํ ธนํ, ปุริสานํ.

ตตฺเถว โอกาสวจนิจฺฉายํ—

๙๓. โยธาโร ตโมกาสํ.

โย กตฺตุกมฺมานํ กฺริยาย อาธาโร, ตํ การกํ โอกาสสญฺญํ โหติ.

๙๔. โอกาเส สตฺตมี.

โอกาสการเก สตฺตมีวิภตฺติ โหตีติ สตฺตมิยา เอกวจนํ สฺมึ, ตสฺส “สฺมาสฺมึนํ วา”ติ เอกาโร, มฺหิอาเทโส จ, ปุริเส ปติฏฺฐิตํ, ปุริสมฺหิ, ปุริสสฺมึ.

พหุวจเน “สุหิสฺวกาโร เอ”ติ เอกาโร, ปุริเสสุ.

ปุริโส, ปุริสา, โภ ปุริส โภ ปุริสา วา, ภวนฺโต ปุริสา, ปุริสํ, ปุริเส, ปุริเสน, ปุริเสหิ ปุริเสภิ, ปุริสสฺส,

ปุริสานํ, ปุริสา ปุริสสฺมา ปุริสมฺหา, ปุริเสหิ ปุริเสภิ, ปุริสสฺส, ปุริสานํ, ปุริเส ปุริสสฺมึ ปุริสมฺหิ, ปุริเสสุ.

ตถา สุคโต, สุคตา, โภ สุคต โภ สุคตา วา, ภวนฺโต สุคตา, สุคตํ, สุคเต, สุคเตน, สุคเตหิ สุคเตภิ, สุคตสฺส, สุคตานํ, สุคตา สุคตสฺมา สุคตมฺหา, สุคเตหิ สุคเตภิ, สุคตสฺส, สุคตานํ, สุคเต สุคตสฺมึ สุคตมฺหิ, สุคเตสุ.

เอวํ สุรา’สุร นโร’รค นาค ยกฺขา,

คนฺธพฺพ กินฺนร มนุสฺส ปิสาจ เปตา;

มาตงฺค ชงฺคม ตุรงฺค วราห สีหา,

พฺยคฺฆ’จฺฉ กจฺฉป ตรจฺฉ มิค’สฺส โสณา.

อาโลก โลก นิลยา’นิล จาค โยคา,

วายาม คาม นิคมา’คม ธมฺม กามา;

สงฺโฆ’ฆ โฆส ปฏิฆา’สว โกธ โลภา,

สารมฺภถมฺภมท มาน ปมาท มกฺขา.

ปุนฺนาค ปูค ปนสา’สน จมฺปก’มฺพา,

หินฺตาล ตาล พกุล’ชฺชุน กึสุกา จ;

มนฺทาร กุนฺท ปุจิมนฺท กรญฺชรุกฺขา,

เญยฺยา มยูร สกุนณฺฑชโกญฺจ หํสา—

อิจฺจาทโยปิ.

มโนคณาทิสฺส ตุ นาสสฺมาสฺมึสุ วิเสโส. อญฺญตฺถ ปุริสสมํ.

มโน, มนา, เห มน เห มนา วา, ภวนฺโต มนา, มนํ, มเน.

“วา”ติ วตฺตเต.

๙๕. มโนคณาทิโต สฺมึนานมิอา.

มโนปภุติ คโณ มโนคโณ, มโนคณาทิโต สฺมึ, นาอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ อิการาการาเทสา โหนฺติ วา. อาทิคฺคหเณน พิลปทาทิโตปิ.

“มโนคณาทิโต”ติ วตฺตเต.

๙๖. ส สเร วาคโม.

เอเตเหว มโนคณาทีหิ สเร ปเร สาคโม โหติ วา.

มนสา, มเนน.

ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, เตน “มโน มนา มนํ มเน มนอายตน”นฺติอาทีสุ น โหติ.

“มานสิกํ, เจตสิก”นฺติอาทีสุ นิจฺจํ. มเนหิ, มเนภิ.

“มโนคณาทิโต, วา”ติ จ วตฺตเต.

๙๗. สสฺส โจ.

มโนคณาทิโต ปรสฺส สสฺส วิภตฺติสฺส โอกาโร โหติ วา. สาคโม.

มนโส มนสฺส, มนานํ, มนา มนสฺมา มนมฺหา, มเนหิ มเนภิ, มนโส มนสฺส, มนานํ, มนสิ มเน มนสฺมึ มนมฺหิ, มเนสุ.

เอวํ วโจ วโย เตโช, ตโป เจโต ตโม ยโส;

อโย ปโย สิโร ฉนฺโท, สโร อุโร รโห อโห— อิจฺจาทิ มโนคโณ.

คุณวนฺตุสทฺทสฺส เภโท.

คุณวนฺตุ สิ อิตีธ— “สวิภตฺติสฺส, นฺตุสฺสา”ติ จ อธิกาโร.

๙๘. อา สิมฺหิ.

สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อาอาเทโส โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. คุณวา.

“โยมฺหิ, ปฐเม”สีหคติยา “วา”ติ จ วตฺตเต.

๙๙. นฺตุสฺส นฺโต.

สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส นฺโตอาเทโส โหติ วา โยมฺหิ ปฐเม.

คุณวนฺโต ติฏฺฐนฺติ.

“สุนํหิสุ, อตฺต”นฺติ จ วตฺตเต.

๑๐๐. นฺตุสฺสนฺโต โยสุ จ.

นฺตุปจฺจยสฺส อนฺโต อุกาโร อตฺตมาปชฺชเต สุนํหิโยอิจฺเจเตสุ.

จคฺคหเณน อญฺเญสุ อํนาสฺมาสฺมึสุ จ. คุณวนฺตา.

ฉฏฺฐิยา สิทฺเธปิ อนฺตาเทเส ปุน อนฺตคฺคหณกรณโต โยนํ อิกาโร จ กฺวจิ. คุณวนฺติ.

“อ”มิติ วตฺตเต.

๑๐๑. อวณฺณา จ เค.

สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส อํ อวณฺณอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เค ปเร.

โภ คุณวํ โภ คุณว โภ คุณวา, ภวนฺโต คุณวนฺโต คุณวนฺตา, คุณวนฺตํ, คุณวนฺเต.

“วา”ติ วตฺตเต.

๑๐๒. โตติตา สสฺมึนาสุ.

สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส โต-ติ-ตาอาเทสา โหนฺติ วา ส-สฺมึ-นาอิจฺเจเตสุ ยถาสงฺขฺยํ. คุณวตา คุณวนฺเตน, คุณวนฺเตหิ คุณวนฺเตภิ.

๑๐๓. นฺตสฺส เส วา.

สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส นฺตสฺสอิจฺจยมาเทโส โหติ วา เส วิภตฺติมฺหิ. คุณวนฺตสฺส คุณวโต.

๑๐๔. นํมฺหิ ตํ วา.

สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส สวิภตฺติสฺส ตํอาเทโส โหติ วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. คุณวตํ คุณวนฺตานํ.

“อมฺห ตุมฺห นฺตุ”อิจฺจาทินา สฺมาวจนสฺส นาพฺยปเทโส.

คุณวตา คุณวนฺตา คุณวนฺตสฺมา คุณวนฺตมฺหา, คุณวนฺเตหิ คุณวนฺเตภิ, คุณวนฺตสฺส คุณวโต, คุณวตํ คุณวนฺตานํ, คุณวติ คุณวนฺเต คุณวนฺตสฺมึคุณวนฺตมฺหี, คุณวนฺเตสุ.

เอวํ คณวา กุลวา พลวา ยสวา ธนวา สุตวา ภควา หิมวา ผลวา สีลวา ปญฺญวา อิจฺจาทโย.

หิมวนฺตุสทฺทโต สิมฺหิ กเต—“อตฺตํ, นฺตุสฺส’นฺโต”ติ จ วตฺตมาเน—

๑๐๕. สิมฺหี วา.

นฺตุปจฺจยสฺส อนฺโต อตฺตํ โหติ วา สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. หิมวนฺโต, หิมวา, เสสํ สมํ.

ปุน วาคฺคหณกรณํ หิมวนฺตุสทฺทโต อญฺญตฺร อตฺตนิเสธนตฺถํ, ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท.

เตน คุณวนฺตาทีสุ นาติปฺปสงฺโค.

เอวํ สติมา ธิติมา คติมา มติมา มุติมา มุตฺติมา ชุติมา สิริมา

หิริมา ถุติมา รติมา ยติมา สุจิมา กลิมา พลิมา กสิมา รุจิมา

พุทฺธิมา จกฺขุมา พนฺธุมา เหตุมา เสตุมา เกตุมา ราหุมา ภาณุมา

ขาณุมา วิชฺชุมา อิจฺจาทโย.

ตตฺถ สติมนฺตุ พนฺธุมนฺตุสทฺทานํ อํเสสุ รูปเภโท. “อตฺตํ, นฺตุสฺสา”ติ จ วตฺตเต.

๑๐๖. สพฺพสฺส วา อํเสสุ.

สพฺพสฺเสว นฺตุปจฺจยสฺส อตฺตํ โหติ วา อํสอิจฺเจเตสุ.

อิธาปิ วาสทฺทสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา นาติปฺปสงฺโค. สติมํ สติมนฺตํ,

พนฺธุมํ พนฺธุมนฺตํ, สติมสฺส สติมโต สติมนฺตสฺส, พนฺธุมสฺส พนฺธุมโต พนฺธุมนฺตสฺส, เสสํ สมํ.

คจฺฉนฺตสทฺทสฺส เภโท, คจฺฉนฺต สิ,

“วา”ติ วตฺตเต.

๑๐๗. สิมฺหิ คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท อํ.

คจฺฉนฺติจฺเจวมาทีนํ อนฺตปฺปจฺจยนฺตานํ นฺตสทฺโท อํรูปํ อาปชฺชเต วา สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ.

สรโลปสิโลปา, โส คจฺฉํ, คจฺฉนฺโต วา คณฺหาติ.

“คจฺฉนฺตาทีนํ, นฺตสทฺโท”ติ จ วตฺตมาเน—

๑๐๘. เสเสสุ นฺตุว.

คจฺฉนฺตาทีนํ นฺตสทฺโท นฺตุปจฺจโยว ทฏฺฐพฺโพ เสเสสุ วิภตฺติปฺปจฺจเยสุ,

อสิมฺหิ การิยาติเทโสยํ. เสสํ คุณวนฺตุสมํ.

เต คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺตา, โภ คจฺฉํ โภ คจฺฉ โภ คจฺฉา, ภวนฺโต คจฺฉนฺโต คจฺฉนฺตา, [คจฺฉํ] คจฺฉนฺตํ, คจฺฉนฺเต, คจฺฉตา คจฺฉนฺเตน, คจฺฉนฺเตหิ คจฺฉนฺเตภิ, คจฺฉโต คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉตํ คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉตา คจฺฉนฺตสฺมา คจฺฉนฺตมฺหา, คจฺฉนฺเตหิ คจฺฉนฺเตภิ, คจฺฉโต คจฺฉนฺตสฺส, คจฺฉตํ คจฺฉนฺตานํ, คจฺฉติ คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺตสฺมึ คจฺฉนฺตมฺหี, คจฺฉนฺเตสุ.

เอวํ มหํ จรํ ติฏฺฐํ, ททํ ภุญฺชํ สุณํ ปจํ;

ชยํ ชีรํ จวํ มียํ, สรํ กุพฺพํ ชปํ วชํ อิจฺจาทโย.

ภวนฺตสทฺทสฺส คโยนาสวจเนสุ วิเสโส. โส ภวํ.

“ภวโต”ติ วตฺตเต.

๑๐๙. โอภาโว กฺวจิ โยสุ วการสฺส.

ภวนฺตอิจฺเจตสฺส วการสฺส โอภาโว โหติ กฺวจิ โยอิจฺเจเตสุ.

เต โภนฺโต ภวนฺโต ภวนฺตา.

“ภวโต”ติ วตฺตเต.

๑๑๐. โภ เค ตุ.

สพฺพสฺเสว ภวนฺตสทฺทสฺส โภ โหติ เค ปเร. ตุสทฺเทน ภนฺเต, โภนฺตาทิ จ,

คโลโป, โภ ภนฺเต โภนฺต โภนฺตา, โภนฺโต ภวนฺโต ภวนฺตา, ภวนฺตํ, โภนฺเต ภวนฺเต.

นาเสสุ “โอภาโว กฺวจี”ติ โยควิภาเคน โอภาโว.

โภตา ภวตา ภวนฺเตน, โภโต ภวโต ภวนฺตสฺส อิจฺจาทิ.

๑๑๑. ภทนฺตสฺส ภทฺทนฺต ภนฺเต.

สพฺพสฺเสว ภทนฺตสทฺทสฺส ภทฺทนฺต ภนฺเตอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ กฺวจิ เค ปเร โยสุ จ. โภ ภทฺทนฺต ภนฺเต, ภทนฺต ภทนฺตา วา อิจฺจาทิ ปุริสสทฺทสมํ.

๑๑๒. สนฺตสทฺทสฺส โส เภโพ จนฺเต.

สพฺพสฺเสว สนฺตสทฺทสฺส สสทฺทาเทโส โหติ ภกาเร ปเร, อนฺเต จ พการาคโม โหติ.

จสทฺทคฺคหเณน อภกาเรปิ สมาเส กฺวจิ สการาเทโส. สพฺภิ.

เภติ กึ? สนฺเตหิ, เสสํ คจฺฉนฺตสทฺทสมํ.

อตฺถิ ราชพฺรหฺมอตฺตสขสทฺทาทีนํ เภโท, ตเถว สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, “ราช สิ”อิติ ฐิเต—

“พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต”ติ อธิกาโร.

๑๑๓. สฺยา จ.

พฺรหฺม อตฺต สข ราชอิจฺเจวมาทิโต สิวจนสฺส อากาโร โหติ.

อาทิสทฺเทน อาตุมาทิสทฺทโต จ. สรโลปาทิ. ราชา ติฏฺฐติ.

๑๑๔. โยนมาโน.

พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต โยนํ อาโนอาเทโส โหติ.

ราชาโน ติฏฺฐนฺติ, โภ ราช โภ ราชา, ภวนฺโต ราชาโน.

“วา”ติ วตฺตเต.

๑๑๕. พฺรหฺมตฺตสขราชาทิโต อมานํ.

พฺรหฺมาทีหิ ปรสฺส อํวจนสฺส อานํ โหติ วา. ราชานํ ปสฺส ราชํ วา, ราชาโน.

“สวิภตฺติสฺส, ราชสฺสา”ติ จ วตฺตเต.

๑๑๖. นามฺหิ รญฺญา วา.

สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺญาอาเทโส โหติ วา นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ. รญฺญา กตํ ราเชน วา.

๑๑๗. ราชสฺส ราชุ สุนํหิสุ จ.

สพฺพสฺส ราชสทฺทสฺส ราชุอาเทโส โหติ สุนํหิอิจฺเจเตสุ วจเนสุ.

จสทฺโท วิกปฺปนตฺโถ, “สุนํหิสุ จา”ติ ทีโฆ, ราชูหิ ราชูภิ, ราเชหิ ราเชภิ วา.

“สวิภตฺติสฺสา”ติ อธิกาโร.

๑๑๘. ราชสฺส รญฺโญราชิโน เส.

สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺโญราชิโนอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ เส วิภตฺติมฺหิ.

รญฺโญ, ราชิโน เทติ.

“ราชสฺสา”ติ วตฺตเต.

๑๑๙. รญฺญํ นํ มฺหี วา.

สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺญํอาเทโส โหติ วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ.

รญฺญํ ราชูนํ ราชานํ.

ปญฺจมิยํ—

๑๒๐. อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาว.

อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตุอิจฺเจวมาทีหิ สฺมาวจนํ นาว ทฏฺฐพฺพนฺติ สฺมาวจนสฺส นาภาวาติเทโส.

อติเทโส ปน ฉพฺพิโธ. วุตฺตญฺจ—

“พฺยปเทโส นิมิตฺตญฺจ, ตํรูปํ ตํสภาวตา;

สุตฺตญฺเจว ตถา การิญยาติเทโสติ ฉพฺพิโธ”ติ.

ตตฺรายํ พฺรหฺมตฺตสขาทีสุ ปาฐสามตฺถิยโต รูปาติเทโส. เสสํ ตติยาสมํ.

รญฺญา อเปติ, ราชูหิ ราชูภิ, ราเชหิ ราเชภิ, รญฺโญ, ราชิโน สนฺตกํ, รญฺญํ ราชูนํ ราชานํ.

“ราชสฺสา”ติ วตฺตเต.

๑๒๑. สฺมึมฺหิ รญฺเญราชินิ.

สพฺพสฺเสว ราชสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส รญฺเญราชินิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ สฺมึมฺหิ วิภตฺติมฺหิ.

รญฺเญ, ราชินิ ปติฏฺฐิตํ, ราชูสุ ราเชสุ.

พฺรหฺมสทฺทสฺส จ คนาสสฺมึสุ วิเสโส. พฺรหฺมา, พฺรหฺมาโน.

อาลปเน จ “เอ”ติ วตฺตเต.

๑๒๒. พฺรหฺมโต คสฺส จ.

พฺรหฺมสทฺทโต คสฺส จ เอกาโร โหติ.

จคฺคหณํ เอคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ, โภ พฺรหฺเม, ภวนฺโต พฺรหฺมาโน, พฺรหฺมานํ พฺรหฺมํ, พฺรหฺมาโน.

วิปริณาเมน “พฺรหฺมสฺส, อนฺโต”ติ จ วตฺตเต.

๑๒๓. อุตฺตํ สนาสุ.

พฺรหฺมสทฺทสฺส อนฺโต อุตฺตมาปชฺชเต ส นาอิจฺเจเตสุ วจเนสุ.

อุตฺตมิติ ภาวนิทฺเทโส กตฺถจิ อภาวทสฺสนตฺโถ. พฺรหฺมุนา, พฺรหฺเมหิ พฺรหฺเมภิ.

สสฺมึ อุตฺเต กเต “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ลสญฺญายํ—

๑๒๔. ฌลโต สสฺส โน วา.

ฌลสญฺเญหิ อิวณฺณุวณฺเณหิ ปรสฺส สอิจฺเจตสฺส วจนสฺส โนอิจฺจาเทโส โหติ วา. พฺรหฺมุโน พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมานํ พฺรหฺมูนํ วา, อุตฺตมิติ โยควิภาเคน อญฺญตฺถาปิ อุตฺตํ.

ปญฺจมิยํ นาภาวาติเทโส. พฺรหฺมุนา, พฺรหฺเมหิ พฺรหฺเมภิ, พฺรหฺมุโน พฺรหฺมสฺส, พฺรหฺมานํ พฺรหฺมูนํ วา.

๑๒๕. พฺรหฺมโต ตุ สฺมึ นิ.

พฺรหฺมสทฺทโต สฺมึวจนสฺส นิ โหติ. ตุสทฺเทน กมฺมจมฺมมุทฺธาทิโต จ กฺวจิ. พฺรหฺมนิ, พฺรหฺเมสุ.

อตฺตสทฺทสฺส ตติยาทีสฺเวว วิเสโส.

อตฺตา, อตฺตาโน, โภ อตฺต โภ อตฺตา, ภวนฺโต อตฺตาโน, อตฺตานํ อตฺตํ, อตฺตาโน.

นามฺหิ “อกมฺมนฺตสฺส จา”ติ เอตฺถ จสทฺเทน อตฺตนฺตสฺส อตฺตํ วา. อตฺตนา อตฺเตน วา.

๑๒๖. อตฺตนฺโต หิสฺมิมนตฺตํ.

อตฺตสทฺทสฺส อนฺโต อนตฺตมาปชฺชเต หิสฺมึ ปเร. อตฺตเนหิ อตฺตเนภิ.

“ตโต, อตฺตโต”ติ จ วตฺตเต.

๑๒๗. สสฺส โน.

ตโต อตฺตสทฺทโต สสฺส วิภตฺติสฺส โน โหติ. อตฺตโน, อตฺตานํ.

๑๒๘. สฺมา นา.

ตโต อตฺตสทฺทโต สฺมาวจนสฺส นา โหติ. อตฺตนา อเปติ.

นาภาวาติเทเสเนว สิทฺเธปิ อุตฺตรสุตฺเตน เอกโยคมกตฺวา ภินฺนโยคกรณํ อตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ, เตน อตฺตนฺตตการสฺส รกาโร ชกาเร กฺวจิ. อตฺรโช อตฺตโช วา. อตฺตเนหิ อตฺตเนภิ, อตฺตโน, อตฺตานํ.

“อตฺตโต”ติ วตฺตเต.

๑๒๙. ตโต สฺมึ นิ.

ตโต อตฺตสทฺทโต สฺมึวจนสฺส นิ โหติ. อตฺตนิ, อตฺเตสุ.

สขสทฺทสฺส เภโท. สขา, สขาโน.

“โยน”มิติ วตฺตเต.

๑๓๐. สขโต จาโยโน.

สขสทฺทโต โยนํ อาโย โนอาเทสา จ โหนฺติ. สขาโย.

๑๓๑. สขนฺตสฺสิ โนนานํเสสุ.

สขสทฺทนฺตสฺส อิการาเทโส โหติ โนนานํสอิจฺเจเตสุ ปเรสุ. สขิโน ติฏฺฐนฺติ.

อาลปเน คสญฺญายํ—

๑๓๒. สขโต คสฺเส วา.

สขโต คสฺส อการอาการอิการอีการเอการาเทสา โหนฺติ. วาสทฺเทน อญฺญสฺมาปิ กฺวจิ เอกาโร. ยถา— ภทฺทนฺเต อิเส อิติ.

อ จ อา จ อิ จ อี จ เอ จาติปิ เอ, ปุพฺพสฺสรานํ กเมน โลโป.

โภ สข โภ สขา โภ สขิ โภ สขี โภ สเข, ภวนฺโต สขาโน สขาโย สขิโน.

“สขนฺตสฺส, อาโร จา”ติ จ วตฺตเต.

๑๓๓. สุนมํสุ วา.

สขนฺตสฺส อาโร โหติ วา สุนํอํอิจฺเจเตสุ ปเรสุ. สขารํ สขานํ สขํ, สขาโน สขาโย สขิโน, สขินา.

“สขนฺตสฺสา”ติ วตฺตเต.

๑๓๔. อาโร หิมฺหิ วา.

สขนฺตสฺส อาโร โหติ วา หิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. สขาเรหิ สขาเรภิ, สเขหิ สเขภิ.

อิการาเทเส “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ โน. สขิโน สขิสฺส, สขารานํ สขีนํ.

สฺมาวจนสฺส นาภาโว. สขินา, สขาเรหิ สขาเรภิ สเขหิ สเขภิ, สขิโน สขิสฺส, สขารานํ สขีนํ.

“สขโต”ติ จ วตฺตเต.

๑๓๕. สฺมิเม.

สขโต สฺมึวจนสฺส เอกาโร โหติ. นิจฺจตฺโถยมารมฺโภ. สเข, สขาเรสุ สเขสุ.

อาตุมสทฺทสฺส ปฐมาทุติยาสุ อตฺตสทฺทสฺเสว รูปนโย. อาตุมา, อาตุมาโน, โภ อาตุม โภ อาตุมา, ภวนฺโต อาตุมาโน, อาตุมานํ อาตุมํ, อาตุมาโน, อาตุเมน อิจฺจาทิ ปุริสสมํ.

ปุมสทฺทสฺส เภโท. ปุม สิ,

“สวิภตฺติสฺสา”ติ อธิกาโร.

๑๓๖. ปุมนฺตสฺสา สิมฺหิ.

ปุมสทฺทสฺส สวิภตฺติสฺส อาการาเทโส โหติ สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ.

อนฺตคฺคหเณน มฆวยุวาทีนมนฺตสฺส จ. ปุมา.

“ปุมนฺตสฺสา”ติ อธิกาโร.

๑๓๗. โยสฺวาโน.

ปุมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาโนอาเทโส โหติ โยสุ วิภตฺตีสุ. ปุมาโน.

๑๓๘. อมาลปเนกวจเน.

ปุมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อํ โหติ อาลปเนกวจเน ปเร. เห ปุมํ, เห ปุมาโน, ปุมํ, ปุมาโน.

“อา, วา”ติ จ วตฺตเต.

๑๓๙. อุ นามฺหิ จ.

ปุมนฺตสฺส อาอุอาเทสา โหนฺติ วา นามฺหิ วิภตฺติมฺหิ. จสทฺเทน ปุมกมฺมถามนฺตสฺส จุ’กาโร วา สสฺมาสุ. ปุมานา ปุมุนา ปุเมน วา.

“อาเน”ติ วตฺตเต.

๑๔๐. หิวิภตฺติมฺหิ จ.

ปุมนฺตสฺส หิวิภตฺติมฺหี จ อาเนอาเทโส โหติ. วิภตฺติคฺคหณํ สวิภตฺติคฺคหณนิวตฺตนตฺถํ. ปุมาเนหิ ปุมาเนภิ.

จสทฺเทน ยุวมฆวาทีนมนฺตสฺส วา อานาเทโส โหติ สพฺพวิภตฺตีสุ. “อุ นามฺหิ จา”ติ เอตฺถ จสทฺเทน

ปุมนฺตสฺสุกาโร วา สสฺมาสุ วิภตฺตีสุ. “ฌลโต สสฺส โน วา”ติ โน. ปุมุโน ปุมสฺส, ปุมานํ.

“สฺมา, นา”ติ วตฺตเต.

๑๔๑. ฌลโต จ.

ฌลอิจฺเจเตหิ สฺมาวจนสฺส นา โหติ. จคฺคหณํ กฺวจิ นิวตฺตนตฺถํ.

ปุมานา ปุมุนา ปุมา ปุมสฺมา ปุมมฺหา, ปุมาเนหิ ปุมาเนภิ ปุเมหิ ปุเมภิ, ปุมุโน ปุมสฺส, ปุมานํ.

๑๔๒. อาเน สฺมึมฺหิ วา.

ปุมนฺตสฺส สวิภตฺติสฺส อาเนอาเทโส โหติ วา สฺมึมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. ปุมาเน ปุเม ปุมสฺมึ ปุมมฺหิ.

๑๔๓. สุสฺมิมา วา.

ปุมนฺตสฺส สุอิจฺเจตสฺมึ ปเร อาอาเทโส โหติ วา. ปุมาสุ ปุเมสุ.

ยุวาทีสุ “ยุว สิ” อิตีธ—

“ปุมนฺตสฺสา สิมฺหี”ติ เอตฺถ อนฺตคฺคหเณน อากาโร, “หิวิภตฺติมฺหิ จา”ติ สุตฺเต จสทฺเทน อานาเทโส จ.

ยุวา ยุวาโน, ยุวานา ยุวา, เห ยุว เห ยุวา เห ยุวาน เห ยุวานา, ภวนฺโต ยุวานา, ยุวานํ ยุวํ, ยุวาเน ยุเว.

“อกมฺมนฺตสฺส จา”ติ เอตฺถ จสทฺเทน ยุวมฆวาทีนมนฺตสฺส อา โหติ วา นาสุอิจฺเจเตสูติ อาตฺตํ.

ยุวานา ยุเวน ยุวาเนน วา, ยุวาเนหิ ยุวาเนภิ ยุเวหิ ยุเวภิ, ยุวานสฺส ยุวสฺส, ยุวานานํ ยุวานํ, ยุวานา ยุวานสฺมา ยุวานมฺหา, ยุวาเนหิ ยุวาเนภิ ยุเวหิ ยุเวภิ, ยุวานสฺส ยุวสฺส, ยุวานานํ ยุวานํ, ยุวาเน ยุวานสฺมึ ยุวานมฺหิ ยุเว ยุวมฺหิ ยุวสฺมึ, ยุวาเนสุ ยุวาสุ ยุเวสุ.

เอวํ มฆวา มฆวาโน, มฆวานา อิจฺจาทิ ยุวสทฺทสมํ.

อการนฺตํ.

อาการนฺโต ปุลฺลิงฺโค สาสทฺโท.

สา สิ, สิโลโป, สา สุนโข.

พหุวจเน—

๑๔๔. อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ จ.

ฆสญฺญกอาการวชฺชิโต ลิงฺคสฺสนฺโต สโร รสฺสมาปชฺชเต เอกวจเนสุ โยสุ จ ปเรสูติ รสฺสตฺตํ.

อปิคฺคหณํ สิมฺหิ นิวตฺตนตฺถํ. เสสํ เนยฺยํ.

สา ติฏฺฐนฺติ, เห ส เห สา, เห สา, สํ, เส, เสน, สาหิ สาภิ, สสฺส สาย, สานํ, สา สสฺมา สมฺหา, สาหิ สาภิ, สสฺส, สานํ, เส สสฺมึ สมฺหิ, สาสุ.

เอวํ ปจฺจกฺขธมฺมา คาณฺฑีวธนฺวาปภุตโย.

อาการนฺตํ.

อิการนฺโต ปุลฺลิงฺโค อคฺคิสทฺโท. สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, อคฺคิ สิ,

“อนฺโต, สิมฺหิ, วา”ติ จ วตฺตเต.

๑๔๕. อคฺคิสฺสินิ.

อคฺคิสฺส อนฺโต อินิ โหติ วา สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลโป. อคฺคินิ อคฺคิ.

พหุวจเน “อิวณฺณุวณฺณา ฌลา”ติ ฌลสญฺญายํ—

“ฌลโต, วา”ติ จ วตฺตเต.

๑๔๖. ฆปโต จ โยนํ โลโป.

ฆปสญฺเญหิ อิตฺถิวาจเกหิ อาการิวณฺณุวณฺเณหิ, ฌลสญฺเญหิ จ ปเรสํ โยวจนานํ โลโป โหติ วา. ววตฺถิตวิภาสายํ.

๑๔๗. โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆํ.

ลิงฺคสฺสนฺตภูตา สพฺเพ รสฺสสรา โยสุ กตนิการโลเปสุ ทีฆมาปชฺชนฺเต. กตา นิการโลปา เยสํ เต กตนิการโลปา. อคฺคี.

“ปญฺจาทีนมตฺต”นฺติ อิโต “อตฺต”มิติ วตฺตเต.

๑๔๘. โยสฺวกตรสฺโส โฌ.

โยสุ ปเรสุ อกตรสฺโส โฌ อตฺตมาปชฺชเต. อคฺคโย.

โฌติ กึ? รตฺติโย.

อาลปเนเปวํ. เห อคฺคิ, เห อคฺคี เห อคฺคโย.

ทุติเยกวจเน ปุพฺพสฺสรโลเป สมฺปตฺเต—

๑๔๙. อํ โม นิคฺคหีตํ ฌลเปหิ.

ฌลปอิจฺเจเตหิ ปรสฺส อํวจนสฺส, มการสฺส จ นิคฺคหีตํ อาเทโส โหติ.

อคฺคึ. อคฺคี อคฺคโย, อคฺคินา, อคฺคีหิ อคฺคีภิ, “สุนํหิสุ จา”ติ เอตฺถ จคฺคหเณน กตฺถจิ ทีฆาภาโว. อคฺคิหิ อคฺคิภิ.

“ฌลโต สสฺส โน วา”ติ โน. อคฺคิโน อคฺคิสฺส, อคฺคีนํ.

“สฺมา นา”ติ วตฺตมาเน “ฌลโต จา”ติ วิกปฺเปน นา. อคฺคินา อคฺคิสฺมา อคฺคิมฺหา, อคฺคีหิ อคฺคีภิ อคฺคิหิ อคฺคิภิ, อคฺคิโน อคฺคิสฺส, อคฺคีนํ อคฺคินํ, อคฺคิมฺหิ อคฺคิสฺมึ, อคฺคีสุ อคฺคิสุ.

เอวมญฺเญปิ—

โชติ ปาณิ คณฺฐิ มุฏฺฐิ, กุจฺฉิ วตฺถิ สาลิ วีหิ;

พฺยาธิ โอธิ โพธิ สนฺธิ, ราสิ เกสิ สาติ ทีปิ.

อิสิ มุนิ มณิ ธนิ ยติ คิริ รวิ กวิ,

กปิ อสิ มสิ นิธิ วิธิ อหิ กิมิ ปติ;

หริ อริ ติมิ กลิ พลิ ชลธิ คหปติ,

อุรุธิติ วรมติ นิรุปธิ อธิปติ.

อญฺชลิ สารถิ อติถิ สมาธิ อุทธิปฺปภุตโย.

อิการนฺตํ.

อีการนฺโต ปุลฺลิงฺโค ทณฺฑีสทฺโท.“ทณฺฑี สิ” อิตีธ—

“อโฆ รสฺสเมกวจนโยสฺวปิ จา”ติ รสฺสตฺเต สมฺปตฺเต เอตฺเถวาปิคฺคหเณน สิสฺมึ ตทภาเว สิทฺเธ นิยมตฺถมาห.

“รสฺส”นฺติ วตฺตมาเน—

๑๕๐. น สิสฺมิมนปุํสกานิ.

สิสฺมึ นปุํสกวชฺชิตานิ ลิงฺคานิ น รสฺสมาปชฺชนฺเตติ รสฺสตฺตาภาโว, สิโลโป. ทณฺฑี ติฏฺฐติ.

อนปุํสกานีติ กึ? สุขการิ ทานํ.

เอตฺถ จ—

วิสทาวิสทาการ-, โวหาโรภยมุตฺตกา;

ปุมาทิชานเน เหตุ-, ภาวโต ลิงฺคมีริตา.

โยโลเป ทณฺฑี ติฏฺฐนฺติ.

อิตรตฺร “อโฆ รสฺส”มิจฺจาทินา รสฺสตฺเต กเต—

“ฌโต, กตรสฺสา”ติ จ วตฺตเต.

๑๕๑. โยนํ โน.

สพฺเพสํ โยนํ สาลปนานํ ฌโต กตรสฺสา ปเรสํ โนอิจฺจาเทโส โหติ. ทณฺฑิโน ติฏฺฐนฺติ.

กตรสฺสาติ กึ? อคฺคโย.

อธิการํ วินา “โยนํ, โน”ติ โยควิภาคโต;

กฺวจิ อกตรสฺสาปิ, โน สารมติโน ยถา.

อาลปเน “เค”ติ วตฺตเต.

๑๕๒. ฌลปา รสฺสํ.

ฌลปอิจฺเจเต รสฺสมาปชฺชนฺเต เค ปเร. โภ ทณฺฑิ.

“อโฆ รสฺส”นฺติอาทินาว สิทฺเธปิ รสฺสตฺเต ปุนารมฺโภนิยมตฺโถ, เตน “โภโค”ติอาทีสุ น ภวติ. ทณฺฑี ทณฺฑิโน.

ทุติยายํ รสฺสตฺเต กเต “อ”มิติ วตฺตเต, “ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ อิโต มณฺฑูกคติยา “วา”ติ วตฺตเต.

๑๕๓. นํ ฌโต กตรสฺสา.

ฌโต กตรสฺสา ปรสฺส อํวจนสฺส นํ โหติ วา. ทณฺฑินํ ทณฺฑึ, ทณฺฑี ทณฺฑิโน,

ทณฺฑินา, ทณฺฑีหิ ทณฺฑีภิ, ทณฺฑิโน ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑีนํ.

“ฌลโต จา”ติ นา. ทณฺฑินา ทณฺฑิสฺมา ทณฺฑิมฺหา, ทณฺฑีหิ ทณฺฑีภิ, ทณฺฑิโน ทณฺฑิสฺส, ทณฺฑีนํ. “ฌโต, กตรสฺสา”ติ จ วตฺตเต, ปุเร วิย “วา”ติ จ.

๑๕๔. สฺมึ นิ.

ฌโต กตรสฺสา ปรสฺส สฺมึวจนสฺส นิอิจฺจาเทโส โหติ วา. ทณฺฑินิ ทณฺฑิสฺมึ ทณฺฑิมฺหิ, ทณฺฑีสุ.

เอวมญฺญานิปิ—

ธมฺมี สงฺฆี ญาณี หตฺถี, จกฺกี ปกฺขี ทาฐี รฏฺฐี;

ฉตฺตี มาลี วมฺมี โยคี, ภาคี โภคี กามี สามี.

ธชี คณี สสี กุฏฺฐี, ชฏี ยานี สุขี สิขี;

ทนฺตี มนฺตี กรี จาคี, กุสลี มุสลี พลี.

ปาปการี สตฺตุฆาตี, มาลฺยการี ทีฆชีวี;

ธมฺมจารี สีฆยายี, สีหนาที ภูมิสายี—

อิจฺจาทีนิ อีการนฺตนามานิ.

คามณีสทฺทสฺส ตุ สตฺตมิยํ เภโท.

คามณี, คามณี คามณิโน, โภ คามณิ, โภนฺโต คามณี โภนฺโต คามณิโน, คามณินํ คามณึ, คามณี คามณิโน. เสสํ ทณฺฑีสมํ. นิอาเทสาภาโวว วิเสโส. เอวํ เสนานี สุธีปฺปภุตโย.

อีการนฺตํ.

อุการนฺโต ปุลฺลิงฺโค ภิกฺขุสทฺโท.

ตเถว ภิกฺขุสทฺทโต สิ, สิโลโป. โส ภิกฺขุ.

พหุวจเน “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ โยโลโป, “โยสุ กต”อิจฺจาทินา ทีโฆ. เต ภิกฺขู.

โลปาภาเว “วา, โยน”นฺติ จ วตฺตเต.

๑๕๕. ลโต โวกาโร จ.

ลสญฺญโต ปเรสํ โยวจนานํ โวการาเทโส โหติ วา. การคฺคหเณน โยนํ โน จ โหติ. จสทฺทคฺคหณํ กตฺถจิ นิวตฺตนตฺถํ.

อถ วา จคฺคหณํ โนคฺคหณานุวตฺตนตฺถํ, เตน ชนฺตุสพฺพญฺญูอาทิโต โยนํ โน จ โหติ.

วาสทฺโท ววตฺถิตวิภาสตฺโถ. เตน—

ภิกฺขุปฺปภุติโต นิจฺจํ, โว โยนํ เหตุอาทิโต;

วิภาสา น จ โว โน จ, อมุปฺปภุติโต ภเว.

“อตฺตํ, อกตรสฺโส”ติ จ วตฺตเต.

๑๕๖. เวโวสุ โล จ.

เว โวอิจฺเจเตสุ จ ปเรสุ อกตรสฺโส โล อตฺตมาปชฺชเต. ภิกฺขโว, โภภิกฺขุ, ภวนฺโต ภิกฺขู.

โลปาภาเว—

๑๕๗. อกตรสฺสา ลโต ยฺวาลปนสฺส เวโว.

อกตรสฺสา ลโต ปรสฺส อาลปเน วิหิตสฺส โยอิจฺเจตสฺส เว โวอาเทสา โหนฺติ. อตฺตํ. ภวนฺโต ภิกฺขเว ภิกฺขโว. “อํ โม นิคฺคหีตํ ฌลเปหี”ติ นิคฺคหีตํ.

ภิกฺขุํ, ภิกฺขู ภิกฺขโว, ภิกฺขุนา, ภิกฺขูหิ ภิกฺขูภิ ภิกฺขุหิ ภิกฺขุภิ, ภิกฺขุโน ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนํ, ภิกฺขุนา ภิกฺขุสฺมา ภิกฺขุมฺหา, ภิกฺขูหิ ภิกฺขูภิ ภิกฺขุหิ ภิกฺขุภิ, ภิกฺขุโน ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนํ, ภิกฺขุมฺหิ ภิกฺขุสฺมึ, ภิกฺขูสุ ภิกฺขุสุ.

เอวํ เสตุ เกตุ ราหุ, ภานุ ปงฺคุ อุจฺฉุ เวฬุ, มจฺจุ สินฺธุ พนฺธุ เนรุ, เมรุ สตฺตุ การุ เหตุ, ชนฺตุ รุรุ ปฏุ อิจฺจาทโย.

เหตุชนฺตุสทฺทานํ ปฐมาทุติยาสุ วิเสโส.

เหตุ, เหตู เหตโว เหตุโย, โภ เหตุ, โภนฺโต เหตู เหตเว เหตโว, เหตุํ, เหตู เหตโว เหตุโย. เสสํ ภิกฺขุสมํ.

ชนฺตุ, ชนฺตู ชนฺตโว. การคฺคหเณน โยนํ โน จ โหติ. ชนฺตุโน ชนฺตุโย, โภ ชนฺตุ, ชนฺตู ชนฺตเว ชนฺตโว, ชนฺตุํ, ชนฺตู ชนฺตโว ชนฺตุโน ชนฺตุโย อิจฺจาทิ.

สตฺถุสทฺทสฺส เภโท.

“สตฺถุ สิ”อิตีธ—“อนฺโต”ติ วตฺตเต.

๑๕๘. สตฺถุปิตาทีนมา สิสฺมึ สิโลโป จ.

สตฺถุ ปิตุ มาตุ ภาตุ ธีตุ กตฺตุอิจฺเจวมาทีนมนฺโต อาตฺตมาปชฺชเต สิสฺมึ, สิโลโป จ โหติ. สตฺถา. “สตฺถุ ปิตาทีน”นฺติ อธิกาโร.

๑๕๙. อญฺเญสฺวารตฺตํ.

สตฺถุ ปิตาทีนมนฺโต สิวจนโต อญฺเญสุ วจเนสุ อารตฺตมาปชฺชเต. อารตฺตมิติภาวนิทฺเทเสน กตฺถจิ อนิยมํ ทสฺเสติ. อารคฺคหณมนุวตฺตเต.

๑๖๐. ตโต โยนโม ตุ.

ตโต อาราเทสโต สพฺเพสํ โยนํ โอการาเทโส โหติ.

ตุคฺคหเณน อญฺเญหิปิ จตุอุภนทีควาทีหิ โยนโมกาโร โหติ, สรโลปาทิ. สตฺถาโร.

อาลปเน “อการปิตาทฺยนฺตานมา”ติ อาตฺตํ. “เค รสฺส”นฺติ อธิกิจฺจ “อากาโร วา” ติ วิกปฺเปน รสฺสตฺตํ, คโลโป. โภ สตฺถ โภ สตฺถา, ภวนฺโต สตฺถาโร, สตฺถารํ, สตฺถาเร สตฺถาโร.

“ตโต”ติ จ วตฺตเต.

๑๖๑. นา อา.

ตโต อาราเทสโต นาวจนสฺส อาการาเทโส โหติ. สตฺถารา, สตฺถุนาติ อารตฺตมิติภาวนิทฺเทเสน สิทฺธํ. สตฺถาเรหิ สตฺถาเรภิ.

“วา นํมฺหี”ติ อิโต “วา”ติ วตฺตเต.

๑๖๒. อุ สสฺมึ สโลโป จ.

สตฺถุ ปิตุอิจฺเจวมาทีนมนฺตสฺส อุตฺตํ โหติ วา สสฺมึ, สโลโป จ โหติ.

อาราเทสาปวาโทยํ. สตฺถุ, อญฺญตฺถ ภาวนิทฺเทเสนาราภาโว. สตฺถุสฺส สตฺถุโน.

“อารตฺต”นฺติ วตฺตเต.

๑๖๓. วา นํมฺหิ.

สตฺถุ ปิตุอาทีนมนฺโต อารตฺตมาปชฺชเต วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. สตฺถารานํ.

อาราภาเว “วา นํมฺหี”ติ วตฺตเต.

๑๖๔. สตฺถุนตฺตญฺจ.

สตฺถุสทฺทนฺตสฺส, ปิตาทีนมนฺตสฺส จ อตฺตํ โหติ วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ,

ปุน สตฺถุคฺคหณํ สตฺถุโน นิจฺจวิธานตฺถํ. สตฺถานํ.

“อมฺหตุมฺหนฺตุราชพฺรหฺมตฺตสขสตฺถุปิตาทีหิ สฺมา นาวา”ติ สฺมาวจนสฺส นาภาโว. สตฺถารา, สตฺถาเรหิ สตฺถาเรภิ, สตฺถุ สตฺถุโน สตฺถุสฺส, สตฺถารานํ สตฺถานํ.

“อารโต”ติ วตฺตเต.

๑๖๕. ตโต สฺมิมิ.

ตโต อาราเทสโต สฺมึวจนสฺส อิการาเทโส โหติ. ปุน ตโตคฺคหเณน อญฺญสฺมาปิ

สฺมึวจนสฺส อิกาโร. ยถา— ภุวิ, ทิวิ.

๑๖๖. อาโร รสฺสมิกาเร.

อาราเทโส รสฺสมาปชฺชเต อิกาเร ปเร, สตฺถริ, สตฺถาเรสุ.

เอวํ กตฺตา, กตฺตาโร, โภ กตฺต โภ กตฺตา, ภวนฺโต กตฺตาโร, กตฺตารํ, กตฺตาเร กตฺตาโร, กตฺตารา, กตฺตาเรหิ กตฺตาเรภิ. “อุ สสฺมึ สโลโป จา”ติ อุตฺตํ, สโลโป จ. กตฺตุ กตฺตุโน กตฺตุสฺส, กตฺตารานํ กตฺตานํ กตฺตูนํ กตฺตุนํ, กตฺตารา, กตฺตาเรหิ กตฺตาเรภิ, กตฺตุ กตฺตุโน กตฺตุสฺส, กตฺตารานํ กตฺตานํ กตฺตูนํ

กตฺตุนํ, กตฺตริ, กตฺตาเรสุ, อาราภาเว กตฺตูสุ กตฺตุสุ.

เอวํ—ภตฺตุ วตฺตุ เนตุ โสตุ, ญาตุ เชตุ เฉตฺตุ เภตฺตุ. ทาตุ ธาตุ นตฺตุ โพทฺธุ, วิญฺญาเปตุ อาทโยปิ.

“อุ สสฺมึ สโลโป จา”ติ วตฺตเต.

๑๖๗. สกมนฺธาตาทีนญฺจ.

สกมนฺธาตุอิจฺเจวมาทีนมนฺโต จ อุตฺตมาปชฺชเต สสฺมึ, สโลโป จ, นิจฺจํ ปุนพฺพิธานา. สกมนฺธาตุ วิย อสฺส ราชิโน วิภโว, เสสํ สมํ. เอวํ มหามนฺธาตุปฺปภุตโย.

ปิตุสทฺทสฺส เภโท. สิมฺหิ อาตฺตํ, สิโลโป, ปิตา.

โยมฺหิ “อาโร, รสฺส”นฺติ จ วตฺตเต.

๑๖๘. ปิตาทีนมสิมฺหิ.

ปิตาทีนมาราเทโส รสฺสมาปชฺชเต อสิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ.

สิสฺมึ อาราเทสาภาเวปิ อสิมฺหีติ อธิกวจนมตฺถนฺตรวิญฺญาปนตฺถํ, เตน โตอาทิมฺหิ ปิตาทีนมิกาโร จ. ยถา— ปิติโต, มาติโต, ภาติโต, ธีติโต, ปิติปกฺโข, มาติปกฺโขติ.

ปิตโร, เสสํ กตฺตุสมํ. โภ ปิต โภ ปิตา, ภวนฺโต ปิตโร, ปิตรํ, ปิตเร ปิตโร, ปิตรา ปิตุนา, ปิตเรหิ ปิตเรภิ. ภาวนิทฺเทเสน อาราเทสาภาเว ปิตูหิ ปิตูภิ ปิตุหิ ปิตุภิ, ปิตุ ปิตุโน ปิตุสฺส, ปิตรานํ ปิตานํ

ปิตูนํ, ทีฆาภาเว ปิตุนํ วา, ปิตรา, ปิตเรหิ ปิตเรภิ ปิตูหิ ปิตูภิ ปิตุหิ ปิตุภิ, ปิตุ ปิตุโน ปิตุสฺส, ปิตรานํ ปิตานํ ปิตูนํ ปิตุนํ, ปิตริ, ปิตเรสุ ปิตูสุ ปิตุสุ. เอวํ ภาตา, ภาตโร อิจฺจาทิ.

อุการนฺตํ.

อูการนฺโต ปุลฺลิงฺโค อภิภูสทฺโท.

ตเถว สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป. โส อภิภู, โยโลเป กเต เต อภิภู.

“อโฆ รสฺส”นฺติอาทินา รสฺสตฺตํ, โวกาโร. กตรสฺสตฺตา อตฺตาภาโว. อภิภุโว, โภ อภิภุ, ภวนฺโต อภิภู อภิภุโว.

กตรสฺสตฺตา เวอาเทโส น โหติ. เสสํ ภิกฺขุสทฺทสมํ, รสฺสตฺตเมว วิเสโส.อภิภุํ, อภิภู อภิภุโว, อภิภุนา, อภิภูหิ อภิภูภิ, อภิภุโน อภิภุสฺส, อภิภูนํ อิจฺจาทิ.

เอวํ สยมฺภู, เวสฺสภู, ปราภิภู, สหภูอาทโย. สหภูสทฺทสฺส โยนํ โนอาเทโสว วิเสโส. สหภู, สหภู สหภุโว สหภุโน อิจฺจาทิ.

ตถา สพฺพญฺญูสทฺทสฺส โยสฺเวว วิเสโส. โส สพฺพญฺญู เต สพฺพญฺญู, โยโลปาภาเว รสฺสตฺตํ, “ลโต โวกาโร จา”ติ เอตฺถ การคฺคหเณน โยนํ โนอาเทโส.

วาธิการสฺส ววตฺถิตวิภาสตฺตา น จ โวกาโร. สพฺพญฺญุโน, โภ สพฺพญฺญุ, โภนฺโต สพฺพญฺญู สพฺพญฺญุโน, สพฺพญฺญุํ, สพฺพญฺญู สพฺพญฺญุโน อิจฺจาทิ.

เอวํ มคฺคญฺญู ธมฺมญฺญู อตฺถญฺญู กาลญฺญู รตฺตญฺญู มตฺตญฺญู กตญฺญู ตถญฺญูวิญฺญู วิทู เวทคู ปารคู อิจฺจาทโย.

อูการนฺตํ.

เอการนฺโต อปฺปสิทฺโธ.

โอการนฺโต ปุลฺลิงฺโค โคสทฺโท.

ตโต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป, โค คจฺฉติ.

“คาว เส”ติ อิโต “โค”ติ อธิกาโร, “อาวา”ติ จ วตฺตเต.

๑๖๙. โยสุ จ.

โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส อาวาเทโส โหติ โยสุ. จสทฺเทน นา สฺมา สฺมึสุ อิจฺเจเตสุ จ. “ตโต โยนโม ตู”ติ เอตฺถ ตุคฺคหเณน โยนโมกาโร, สรโลปาทิ. คาโว ติฏฺฐนฺติ.

๑๗๐. อวํมฺหิ จ.

โคอิจฺเจตสฺส โอการสฺส อาว อวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ.

จสทฺเทน โย นา ส สฺมาสฺมึสุอิจฺเจเตสุ จ อวาเทโส โหติ. คโว คจฺฉนฺติ, เห โค, เห คาโว เห คโว.

ทุติยายํ “อํมฺหี”ติ วตฺตเต.

๑๗๑. อาวสฺสุ วา.

อาวอิจฺเจตสฺส คาวาเทสสฺส อนฺตสรสฺส อุการาเทโส โหติ วา อํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ. อาวสฺส อ อาว, ตสฺส อาวสทฺทนฺตสฺส. “อํโม”ติอาทินา นิคฺคหีตํ. คาวุํ คาวํ ควํ, คาโว คโว.

“โคณ, วา”ติ วตฺตเต.

๑๗๒. สุหินาสุ จ.

สุ หิ นาอิจฺเจเตสุ สพฺพสฺส โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหติ วา. จสทฺเทน เสเสสุ จ.

โคโณ, โคณา, เห โคณ เห โคณา, โคณํ, โคเณ, โคเณน, โคเณหิ โคเณภิ, โคณสฺส.

๑๗๓. โคณ นํมฺหิ วา.

สพฺพสฺส โคสทฺทสฺส โคณาเทโส โหติ วา นํมฺหิ วิภตฺติมฺหิ.

โคณานํ, โคณา โคณสฺมา โคณมฺหา, โคเณหิ โคเณภิ, โคณสฺส, โคณานํ, โคเณ โคณสฺมึ โคณมฺหิ, โคเณสุ.

โคณาเทสาภาเว คาเวน คเวน, โคหิ โคภิ.

๑๗๔. คาว เส.

“โค อาว เส”อิติ ติปทมิทํ. โคสฺส โอ โค, โคสทฺโทการสฺส อาวาเทโส โหติ เส วิภตฺติมฺหิ.

คาวสฺส ควสฺส.

นํมฺหิ “โค, อวา”ติ จ วตฺตเต.

๑๗๕. ตโต นมํ ปติมฺหาลุตฺเต จ สมาเส.

ตโต โคสทฺทโต ปรสฺส นํวจนสฺส อํอาเทโส โหติ, โคสทฺโทการสฺส อวาเทโส จ

ปติมฺหิ ปเร อลุตฺเต จ สมาเส. จสทฺเทน อสมาเสปิ อํ อวาเทสา. ควํปติสฺส เถรสฺส, ควํ.

“สุหินาสุ จา”ติ เอตฺถ จสทฺเทน นํมฺหิ คุอาเทโส. “โน จ ทฺวาทิโต นํมฺหี”ติสุตฺเต จสทฺเทน นการาคโม จ. คุนฺนํ โคนํ วา.

คาวา คาวมฺหา คาวสฺมา ควา ควมฺหา ควสฺมา, โคหิ โคภิ, คาวสฺส ควสฺส, ควํ คุนฺนํ โคนํ, คาเว คาวมฺหิ คาวสฺมึ คเว ควมฺหิ ควสฺมึ, คาเวสุ คเวสุ โคสุ.

โอการนฺตํ.

ปุริโส คุณวา ราชา, สา’คฺคิ ทณฺฑี จ ภิกฺขุ จ;

สตฺถา’ภิภู จ สพฺพญฺญู, โคติ ปุลฺลิงฺคสงฺคโห.

ปุลฺลิงฺคํ นิฏฺฐิตํ.