ปทรูปสิทธิ_๒.๒ นามกัณฑ์_อิตถีลิงค์

อิตฺถิลิงฺค

อถ อิตฺถิลิงฺคานิ วุจฺจนฺเต.

อการนฺโต อิตฺถิลิงฺคสทฺโท อปฺปสิทฺโธ.

อาการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค กญฺญาสทฺโท. “กญฺญ”อิติ ฐิเต—

๑๗๖. อิตฺถิยมโต อาปฺปจฺจโย.

อิตฺถิยํ วตฺตมานา อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา ปโร อาปฺปจฺจโย โหติ.

ปกตฺยตฺถโชตกา อิตฺถิญปฺปจฺจยา สฺยาทโย วิย;

ณาทโย ปจฺจยตฺถสฺส, สกตฺถสฺสาปิ วาจกา.

“สรโลโป”ติอาทินา ปุพฺพสฺสเร ลุตฺเต, ปรนยเน จ กเต “ธาตุปฺปจฺจยวิภตฺติวชฺชิตมตฺถวํ ลิงฺค”นฺติ วุตฺตตฺตาว ปจฺจยนฺตสฺสาปิ อลิงฺคตฺตาวิภตฺตุปฺปตฺติยมสมฺปตฺตายํ “ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํ วา’ตเวตุนาทีสุ จา”ติ เอตฺถ วคฺคหเณน อิตฺถิปฺปจฺจยนฺตสฺสาปิ นามพฺยปเทโส. ปุเร วิยสฺยาทฺยุปฺปตฺติ, “เสสโต โลปํ คสิปี”ติ สิโลโป. สา กญฺญา.

พหุวจเน “อาลปเน สิ คสญฺโญ”ติ อิโต “สญฺโญ”, “เต อิตฺถิขฺยา โป”ติ อิโต

“อิตฺถิขฺยา”ติ จ วตฺตเต.

๑๗๗. อา โฆ.

ลิงฺคสฺสนฺโต อากาโร ยทา อิตฺถิขฺโย, ตทา ฆสญฺโญ โหตีติ ฆสญฺญายํ “ฆปโต จ โยนํ โลโป”ติ วิกปฺเปน โยโลโป. ตา กญฺญา กญฺญาโย.

อาลปเน “สขโต คสฺเส วา”ติ อิโต “คสฺสา”ติ วตฺตเต.

๑๗๘. ฆเต จ.

ฆโต ปรสฺส คสฺส เอกาโร โหติ, สรโลปาทิ.

โภติ กญฺเญ, โภติโย กญฺญา กญฺญาโย. อํมฺหิ สรโลปปกติภาวา กญฺญํ, กญฺญา กญฺญาโย.

ตติยาทีสุ “อาย จตุตฺเถกวจนสฺส ตู”ติ อิโต “อาโย, เอกวจนาน”นฺติ จ วตฺตเต.

๑๗๙. ฆโต นาทีนํ.

ฆสญฺญโต ลิงฺคสฺสาการา ปเรสํ นาทีนํ สฺมึปริยนฺตานํ เอกวจนานํ วิภตฺติคณานํ อายาเทโส โหติ. สรโลปปรนยนานิ. กญฺญาย, กญฺญาหิ กญฺญาภิ, กญฺญาย, กญฺญานํ, กญฺญาย, กญฺญาหิ กญฺญาภิ, กญฺญาย, กญฺญานํ.

สฺมึมฺหิ—

๑๘๐. ฆปโต สฺมึ ยํ วา.

ฆปโต ปรสฺส สฺมึวจนสฺส ยํ โหติ วา, อญฺญตฺถายาเทโส.

กญฺญายํ กญฺญาย, กญฺญาสุ.

เอวมญฺเญปิ—

สทฺธา เมธา ปญฺญา วิชฺชา, จินฺตา มนฺตา วีณา ตณฺหา;

อิจฺฉา มุจฺฉา เอชา มายา, เมตฺตา มตฺตา สิกฺขา ภิกฺขา.

ชงฺฆา คีวา ชิวฺหา วาจา,

ฉายา อาสา คงฺคา นาวา;

คาถา เสนา เลขา สาลา,

มาลา เวลา ปูชา ขิฑฺฑา.

ปิปาสา เวทนา สญฺญา, เจตนา ตสิณา ปชา;

เทวตา วฏฺฏกา โคธา, พลากา ปริสา สภา.

อูกาเสผาลิกา ลงฺกา, สลากา วาลิกา สิขา;

วิสาขา วิสิขา สาขา, วจา วญฺฌา ชฏา ฆฏา.

เชฏฺฐา โสณฺฑา วิตณฺฑา จ, กรุณา วนิตา ลตา;

กถา นิทฺทา สุธา ราธา, วาสนา สึสปา ปปา.

ปภา สีมา ขมา ชายา,

ขตฺติยา สกฺขรา สุรา;

โทลา ตุลา สิลา ลีลา,

ลาเล’ลา เมขลา กลา.

วฬวา’ลมฺพุสา มูสา, มญฺชูสา สุลสา ทิสา;

นาสา ชุณฺหา คุหา อีหา, ลสิกา วสุธาทโย.

อมฺมาทีนํ อาลปเนว รูปเภโท. อมฺมา, อมฺมา อมฺมาโย.

คสฺส “ฆเต จา”ติ เอกาเร สมฺปตฺเต—

๑๘๑. น อมฺมาทิโต.

อมฺมา อนฺนาอิจฺเจวมาทิโต ปรสฺส คสฺส อาลปเนกวจนสฺส น เอการตฺตํ โหติ.

“อากาโร วา”ติ รสฺสตฺตํ.

โภติ อมฺม โภติ อมฺมา, โภติโย อมฺมา อมฺมาโย. เอวํ อนฺนา, อนฺนา อนฺนาโย, โภติ อนฺน โภติ อนฺนา, โภติโย อนฺนา อนฺนาโย. อมฺพา, อมฺพา อมฺพาโย, โภติ อมฺพ โภติ อมฺพา, โภติโย อมฺพา อมฺพาโย อิจฺจาทิ.

อาการนฺตํ.

อิการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค รตฺติสทฺโท.

ตเถว สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, สิโลโป, รตฺติ.

พหุวจเน “สญฺญา, อิวณฺณุวณฺณา”ติ จ วตฺตเต.

๑๘๒. เต อิตฺถิขฺยา โป.

อิตฺถิยา อาขฺยา สญฺญา อิตฺถิขฺยา, ลิงฺคสฺสนฺตา เต อิวณฺณุวณฺณายทา อิตฺถิขฺยา, ตทา ปสญฺญา โหนฺตีติ ปสญฺญายํ “ฆปโต จา”ติอาทินา โยโลโป, “โยสุ กต”อิจฺจาทินา ทีโฆ. รตฺตี รตฺติโย รตฺโย วา, เห รตฺติ, เห รตฺตี เห รตฺติโย.

“อํโม”ติอาทินา นิคฺคหีตํ, รตฺตึ, รตฺตี รตฺติโย;

ตติยาทีสุ “เอกวจนานํ, นาทีน”นฺติ จ วตฺตเต.

๑๘๓. ปโต ยา.

ปสญฺญโต อิวณฺณุวณฺเณหิ ปเรสํ นาทีนเมกวจนานํ วิภตฺติคณานํ ยาอาเทโส

โหติ. รตฺติยา, รตฺตีหิ รตฺตีภิ รตฺติหิ รตฺติภิ, รตฺติยา, รตฺตีนํ รตฺตินํ.

ปญฺจมิยํ—

๑๘๔. อมา ปโต สฺมึสฺมานํ วา.

ปอิจฺเจตสฺมา ปเรสํ สฺมึ สฺมาอิจฺเจเตสํ ยถากฺกมํ อํ อาอาเทสา โหนฺติ วา.

ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, เตน อุวณฺณนฺตโต น โหนฺติ, อิวณฺณนฺตโตปิ ยถาปโยคํ.

“สเร, ยกาโร”ติ จ วตฺตเต, สีหมณฺฑูกคตีหิ โยวจเนกวจนคฺคหณญฺจ.

๑๘๕. ปสญฺญสฺส จ.

ปสญฺญสฺส อิวณฺณสฺส โยวจเนกวจนวิภตฺตีนมาเทเส สเร ปเร ยกาโร โหติ.

เอตฺถ จ ยการสฺเสวาธิการโต ปสญฺญคฺคหเณน อิวณฺโณว คยฺหติ, จคฺคหณํ “รตฺโต”ติอาทีสุ นิวตฺตนตฺถํ. รตฺยา รตฺติยา, รตฺตีหิ รตฺตีภิ รตฺติหิ รตฺติภิ, รตฺติยา, รตฺตีนํ รตฺตินํ. สฺมึวจเน อมาเทสยการาเทสา, รตฺยํ.

ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ ยํอาเทโส, รตฺติยํ.

อญฺญตฺถ “อํ, สฺมึ, วา”ติ จ วตฺตเต.

๑๘๖. อาทิโต โอ จ.

อาทิอิจฺเจตสฺมา สฺมึวจนสฺส อํ โออาเทสา โหนฺติ วา. จสทฺเทน อญฺญสฺมาปิ อา อํ โออาเทสา. รตฺยา รตฺตึ รตฺโต รตฺติยา, รตฺตีสุ รตฺติสุ.

เอวมญฺญานิปิ—

ปตฺติ ยุตฺติ วุตฺติ กิตฺติ, มุตฺติ ติตฺติ ขนฺติ กนฺติ;

สนฺติ ตนฺติ สิทฺธิ สุทฺธิ, อิทฺธิ วุทฺธิ พุทฺธิ โพธิ.

ภูมิ ชาติ ปีติ สูติ, นนฺทิ สนฺธิ สาณิ โกฏิ;

ทิฏฺฐิ วุฑฺฒิ ตุฏฺฐิ ยฏฺฐิ, ปาฬิ อาฬิ นาฬิ เกฬิ;

สติ มติ คติ จุติ, ธิติ ยุวติ วิกติ.

รติ รุจิ รสฺมิ อสนิ วสนิ โอสธิ องฺคุลิ ธูลิ ทุนฺทุภิ โทณิ อฏวิ ฉวิ อาทีนิ อิการนฺตนามานิ.

อิการนฺตํ.

อีการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค อิตฺถีสทฺโท.

“อิตฺถ”อิตีธ “อิตฺถิยํ, ปจฺจโย”ติ จ วตฺตเต.

๑๘๗. นทาทิโต วา อี.

นทาทิโต วา อนทาทิโต วา อิตฺถิยํ วตฺตมานา ลิงฺคมฺหา อีปฺปจฺจโย โหติ.

วาคฺคหณมนทาทิสมฺปิณฺฑนตฺถํ, เตน ปุถุควาทิโต จ อี.

สรโลเป “กฺวจาสวณฺณํ ลุตฺเต”ติ อสวณฺเณ สมฺปตฺเต ปกติภาโว นามพฺยปเทโส, สฺยาทฺยุปฺปตฺติ. อิตฺถี, อิตฺถี “อโฆ รสฺส”นฺติอาทินา รสฺสตฺตํ, อิตฺถิโย. สมฺโพธเน “ฌลปา รสฺส”นฺติ รสฺสตฺตํ. โภติ อิตฺถิ, โภติโย อิตฺถี อิตฺถิโย.

ทุติเยกวจเน “ฆปโต สฺมึ ยํ วา”ติ อิโต “วา”ติ วตฺตเต.

๑๘๘. อํ ยมีโต ปสญฺญโต.

ปสญฺญโต อีการโต ปรสฺส อํวจนสฺส ยํ โหติ วา.

อิตฺถิยํ อิตฺถึ, อิตฺถีอิตฺถิโย, อิตฺถิยา, อิตฺถีหิ อิตฺถีภิ, อิตฺถิยา, อิตฺถีนํ, อิตฺถิยา, อิตฺถีหิ อิตฺถีภิ, อิตฺถิยา, อิตฺถีนํ, อิตฺถิยํ อิตฺถิยา, อิตฺถีสุ.

เอวํ นที, นที. โยโลปาภาเว “ตโต โยนโม ตู”ติ เอตฺถ ตุสทฺเทน โยนโมกาโร จ, “ปสญฺญสฺส จา”ติ อีการสฺส ยกาโร, “ยวตํ ตลน”อิจฺจาทินา ทฺยสฺส ชกาโร, ทฺวิตฺตํ. นชฺโช สนฺทนฺติ, นทิโย.

เอตฺถ เจวํ สิชฺฌนฺตานํ นชฺโชอาทีนํ วุตฺติยํ อานตฺตคฺคหณาทินา นิปฺผาทนํ อตฺรชสุคตาทีนํ วิย นิปฺผาทนูปายนฺตรทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.

เห นทิ, เห นที เห นชฺโชเห นทิโย, นทิยํ นทึ, นที นชฺโช นทิโย. อมาทิสุตฺเต อา ปโตติ โยควิภาเคน กฺวจิ นาสานญฺจาตฺตํ, เตน น ชจฺจา วสโล โหติ, ปถพฺยา เอกรชฺเชนาติ อาทิ จ สิชฺฌติ, ปุเร วิย ยการชการาเทสทฺวิตฺตานิ.

นชฺชา กตํ นทิยา, นทีหิ นทีภิ, นชฺชา นทิยา, นทีนํ, นชฺชา นทิยา, นทีหิ นทีภิ, นชฺชา นทิยา, นทีนํ, นชฺชํ นทิยํ นทิยา, นทีสุ. อญฺเญปิ—

มหี เวตรณี วาปี, ปาฏลี กทลี ฆฏี;

นารี กุมารี ตรุณี, วารุณี พฺราหฺมณี สขี.

คนฺธพฺพี กินฺนรี นาคี, เทวี ยกฺขี อชี มิคี;

วานรี สูกรี สีหี, หํสี กากี จ กุกฺกุฏี—

อิจฺจาทโย อิตฺถีสทฺทสมา.

ตเถว มาตุลสทฺทโต อีปฺปจฺจเย กเต—

๑๘๙. มาตุลาทีนมานตฺตมีกาเร.

มาตุล อยฺยกวรุณอิจฺเจวมาทีนมนฺโต อานตฺตมาปชฺชเต อีกาเร ปจฺจเย ปเร, อนฺตาเปกฺขายํ ฉฏฺฐี, สรโลปาทิ. มาตุลานี, เอวํ อยฺยกานี, วรุณานี, เสสํ อิตฺถีสทฺทสมํ.

อนทาทีสุ ปุถุสทฺทโต อีปฺปจฺจโย. “โอ สเร จา”ติ เอตฺถ จสทฺเทน อุการสฺส อวาเทโส. ปุถวี, ปุถวิโย. สสฺมา สฺมึสุ ปุถพฺยา ปุถวิยา, ปุถพฺยา ปุถวิยา, ปุถพฺยํ ปุถวิยํ ปุถวิยา อิจฺจาทิ.

โคสทฺทโต “นทาทิโต วา อี”ติ อีปฺปจฺจโย. มหาวุตฺตินา วา “คาว เส”ติ เอตฺถ คาวอิติ โยควิภาเคน วา โอการสฺส อาวาเทโส. คาวี, คาวี คาวิโยอิจฺจาทิ อิตฺถีสทฺทสมํ.

“มานว”อิตีธ “อิตฺถิยํ, วา, อี”ติ จ วตฺตเต.

๑๙๐. ณว ณิก เณยฺย ณนฺตุหิ.

ณว ณิก เณยฺย ณนฺตุปฺปจฺจยนฺเตหิ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิ ลิงฺเคหิ อีปฺปจฺจโย โหติ. วาธิกาโร กตฺถจิ นิวตฺตนตฺโถ, สรโลปาทิ. มานวี, เอวํ นาวิกี, เวนเตยฺยี, โคตมี.

“คุณวนฺตุ อี”อิตีธ “วา”ติ วตฺตเต.

๑๙๑. นฺตุสฺส ตมีกาเร.

สพฺพสฺเสว นฺตุปฺปจฺจยสฺส ตกาโร โหติ วา อีการปฺปจฺจเย ปเร, อญฺญตฺถ สรโลปาทิ.

คุณวตี, คุณวตี คุณวติโย, คุณวนฺตี, คุณวนฺตี คุณวนฺติโยอิจฺจาทิ อิตฺถีสทฺทสมํ.

เอวํ กุลวตี, สีลวตี, ยสวตี, รูปวตี, สติมตี, โคตฺตมตี. มหนฺตสทฺทโต “นทาทิโต วา อี”ติ อีปฺปจฺจโย, นฺตุพฺยปเทโส วิกปฺเปน ตการาเทโส. มหตี มหนฺตี.

“ภวนฺต อี”อิตีธ “อีกาเร”ติ วตฺตเต.

๑๙๒. ภวโต โภโต.

สพฺพสฺเสว ภวนฺตสทฺทสฺส โภตาเทโส โหติ อีกาเร อิตฺถิคเต ปเร.

สา โภตี, โภตี โภติโย, เห โภติ, เห โภตี โภติโย อิจฺจาทิ.

“ภิกฺขุ” อิตีธ “อิตฺถิย”นฺติ วตฺตเต “วา”ติ จ.

๑๙๓. ปติภิกฺขุราชีการนฺเตหิ อินี.

ปติ ภิกฺขุ ราชอิจฺเจเตหิ อีการนฺเตหิ จ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิลิงฺเคหิ อินีปฺปจฺจโย โหติ.“สรโลโป’าเทส”อิจฺจาทิสุตฺเต ตุคฺคหเณน กฺวจิ ปุพฺพโลปสฺส นิเสธนโต “วา ปโร อสรูปา”ติ สรโลโป.

ภิกฺขุนี, ภิกฺขุนี ภิกฺขุนิโย อิจฺจาทิ. คหปติสทฺทโต อินี, “อตฺต”มิติ วตฺตเต.

๑๙๔. ปติสฺสินีมฺหิ.

ปติสทฺทสฺส อนฺโต อตฺตมาปชฺชเต อินีปฺปจฺจเย ปเร. ตเถว ปรสเร ลุตฺเต “ปุพฺโพ จา”ติ ทีโฆ, คหปตานี.

ตเถว ราชสทฺทโต อินี, สรโลปปกติภาวา, ราชินี. อีการนฺเตสุ ทณฺฑีสทฺทโต อินี, สรโลปาทิ, ทณฺฑินี, ทณฺฑินี ทณฺฑินิโย, เอวํ หตฺถินี, เมธาวินี, ตปสฺสินี, ปิยภาณินี อิจฺจาทิ.

“โปกฺขรินี” อิตีธ “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา อิการนการานํ อการณการาเทสา, โปกฺขรณี, โปกฺขรณี. “ตโต โยนโม ตู”ติ สุตฺเต ตุคฺคหเณน โยนโมกาโร จ, อีการสฺส ยกาโร, “ยวต”มิจฺจาทิสุตฺเต การคฺคหเณน ณฺยสฺส ญกาโร, ทฺวิตฺตํ. โปกฺขรญฺโญ โปกฺขรณิโย วา อิจฺจาทิ.

วาธิกาโร อนุตฺตสมุจฺจยตฺโถ, เตน วิทู ยกฺขาทิโตปิ อินี, ปรจิตฺตวิทุนี, สรโลปรสฺสตฺตานิ, ปรจิตฺตวิทุนี ปรจิตฺตวิทุนิโย, ยกฺขินี ยกฺขินิโย, สีหินี สีหินิโย อิจฺจาทิ.

อีการนฺตํ.

อุการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค ยาคุสทฺโท.

ตสฺส รตฺติสทฺทสฺเสว รูปนโย. อมาเทสาทิอภาโวว วิเสโส.

ยาคุ, ยาคู ยาคุโย, เห ยาคุ, เห ยาคู ยาคุโย, ยาคุํ, ยาคูยาคุโย, ยาคุยา, ยาคูหิ ยาคูภิ ยาคุหิ ยาคุภิ, ยาคุยา, ยาคูนํ ยาคุนํ, ยาคุยา, ยาคูหิ ยาคูภิ ยาคุหิ ยาคุภิ, ยาคุยา, ยาคูนํ ยาคุนํ, ยาคุยํ ยาคุยา, ยาคูสุ ยาคุสุ.

เอวํ ธาตุ เธนุ กาสุ ททฺทุ กจฺฉุ กณฺฑุ รชฺชุ กเรณุ ปิยงฺคุ สสฺสุอาทีนิ.

มาตุสทฺทสฺส เภโท. ตสฺส ปิตุสทฺทสฺเสว รูปนโย.

“อารตฺต”มิติ ภาวนิทฺเทเสน อาราเทสาภาเว “ปโต ยา”ติ ยาเทโสว วิเสโส.

มาตา, มาตโร, โภติ มาต, โภติ มาตา โภติโย มาตโร, มาตรํ, มาตเร มาตโร, มาตรา มาตุยา มตฺยา, “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา อุการโลโป, รสฺสตฺตญฺจ.

มาตเรหิ มาตเรภิ มาตูหิ มาตูภิ มาตุหิ มาตุภิ, มาตุ มาตุสฺส มาตุยา, มาตรานํ มาตานํ มาตูนํ มาตุนํ, มาตรา มาตุยา, มาตเรหิ มาตเรภิ มาตูหิ มาตูภิ, มาตุ มาตุสฺส มาตุยา, มาตรานํ มาตานํ มาตูนํ มาตุนํ, มาตริ, มาตเรสุ มาตูสุ มาตุสุ.

เอวํ ธีตา, ธีตโร, ทุหิตา, ทุหิตโร อิจฺจาทิ.

อุการนฺตํ.

อูการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค ชมฺพูสทฺโท.

ชมฺพู, ชมฺพู ชมฺพุโย, เห ชมฺพุ, เห ชมฺพู ชมฺพุโย, ชมฺพุํ, ชมฺพู ชมฺพุโย อิจฺจาทิ อิตฺถีสทฺทสมํ.

เอวํ วธู จ สรภู, สรพู สุตนู จมู;

วามูรู นาคนาสูรู, สมานิ ขลุ ชมฺพุยา.

อูการนฺตํ.

โอการนฺโต อิตฺถิลิงฺโค โคสทฺโท.

ตสฺส ปุลฺลิงฺคโคสทฺทสฺเสว รูปนโย.

กญฺญา รตฺติ นที อิตฺถี, มาตุลานี จ ภิกฺขุนี;

ทณฺฑินี ยาคุ มาตา จ, ชมฺพู โคติตฺถิสงฺคโห.

อิตฺถิลิงฺคํ นิฏฺฐิตํ.