ปทรูปสิทธิ_๓.๗ การกกัณฑ์_สัตตมีวิภัตยัตถเภท

กสฺมึ อตฺเถ สตฺตมี?

๓๑๙. โอกาเส สตฺตมี.

โอกาสการเก สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.

โก จ โอกาโส?

๓๒๐. โยธาโร ตโมกาสํ.

อาธารียติ อสฺมินฺติ อาธาโร, อธิกรณํ.

กตฺตุกมฺมสมเวตานํ นิสชฺชปจนาทิกฺริยานํ ปติฏฺฐานฏฺเฐน โย อาธาโร, ตํ การกํ โอกาสสญฺญํ โหติ.

กเฏ นิสีทติ เทวทตฺโต, ถาลิยํ โอทนํ ปจติ. เอตฺถ หิ เทวทตฺตตณฺฑุลานํกตฺตุกมฺมานํ ธารณโต ตํสมเวตํ อาสนปจนสงฺขาตํ กฺริยํ ธาเรติ นาม.

โส ปนายโมกาโส จตุพฺพิโธ พฺยาปิโก โอปสิเลสิโก สามีปิโก เวสยิโกติ.

ตตฺถ พฺยาปิโก นาม ยตฺถ สกโลปิ อาธารภูโต อตฺโถ อาเธยฺเยน ปตฺถโฏ โหติ, ยสฺมิญฺจ อาเธยฺยภูตํ กิญฺจิ พฺยาเปตฺวา ติฏฺฐติ, ตํ ยถา— ติเลสุ เตลํ อตฺถิ, ขีเลสุ ชลํ, ทธิมฺหิ สปฺปีติ.

โอปสิเลสิโก นาม ปจฺเจกสิทฺธิธานํ ภาวานํ ยตฺถ อุปสิเลเสน อุปคโม โหติ, ยสฺมิญฺจ อาเธยฺโย อุปสิลิสฺสติ อลฺลียิตฺวา ติฏฺฐติ, ตํ ยถา— อาสเน นิสินฺโน สงฺโฆ, ถาลิยํ โอทนํ ปจติ, ฆเฏสุ อุทกํ อตฺถิ, ทูเร ฐิโต, สมีเป ฐิโตติ.

สามีปิโก นาม ยตฺถ สมีเป สมีปิโวหารํ กตฺวา ตทายตฺตวุตฺติตาทีปนตฺถํ อาธารภาโว วิกปฺปียติ,

ตํ ยถา— คงฺคายํ โฆโส วสติ, คงฺคาย สมีเป วโช วสตีติ อตฺโถ. ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน, สาวตฺถิยา สมีเปติ อตฺโถ.

เวสยิโก นาม ยตฺถ อญฺญตฺถาภาววเสน, เทสนฺตราวจฺเฉทวเสน วา อาธารภาโวปริกปฺโป,

ตํ ยถา— อากาเส สกุณา ปกฺขนฺติ, ภูมีสุ มนุสฺสา จรนฺติ, ชเลสุ มจฺฉา, ปาเทสุ ปติโต, ปาปสฺมึ รมตี มโน, ปสนฺโน พุทฺธสาสเน, ปญฺญาย สาธุ, วินเย นิปุโณ, มาตริ สาธุ, ปิตริ นิปุโณ อิจฺจาทิ.

สพฺโพปิ จายมาธาโร ปธานวเสน วา ปริกปฺปิตวเสน วา กฺริยาย ปติฏฺฐา ภวตีติ โอกาโสตฺเวว วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.

วุตฺตญฺเจตํ

“กิริยา กตฺตุกมฺมานํ, ยตฺถ โหติ ปติฏฺฐิตา;

‘โอกาโส’ติ ปวุตฺโต โส, จตุธา พฺยาปิกาทิโต.

พฺยาปิโก ติลขีราทิ, กโฏ โอปสิเลสิโก;

สามีปิโก ตุ คงฺคาทิ, อากาโส วิสโย มโต”ติ.

“ฉฏฺฐี, สตฺตมี”ติ จ อธิกาโร.

๓๒๑. สามิสฺสราธิปติทายาทสกฺขีปติภูปสูตกุสเลหิ จ.

สามี อิสฺสร อธิปติ ทายาท สกฺขิ ปติภู ปสูต กุสลอิจฺเจเตหิ โยเค ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติ, สตฺตมี จ.

อุภยตฺถํ วจนํ. ควํ สามิ, โคสุ สามิ, ควํ อิสฺสโร, โคสุ อิสฺสโร, ควํ อธิปติ, โคสุ อธิปติ, ควํ ทายาโท, โคสุ ทายาโท, ควํ สกฺขิ, โคสุ สกฺขิ, ควํ ปติภู, โคสุ ปติภู, ควํ ปสูโต, โคสุ ปสูโต, ควํ กุสโล, โคสุ กุสโล.

๓๒๒. นิทฺธารเณ จ.

นีหริตฺวา ธารณํ นิทฺธารณํ, ชาติ คุณ กฺริยา นาเมหิ สมุทายโต เอกเทสสฺส ปุถกฺกรณํ, ตสฺมึ นิทฺธารณตฺเถ คมฺยมาเน ตโต สมุทายวาจิลิงฺคมฺหา ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติ, สตฺตมี จ.

มนุสฺสานํ ขตฺติโย สูรตโม, มนุสฺเสสุ ขตฺติโย สูรตโม, กณฺหา คาวีนํสมฺปนฺนขีรตมา, กณฺหา คาวีสุ สมฺปนฺนขีรตมา, อทฺธิกานํ ธาวนฺโต สีฆตโม, อทฺธิเกสุ ธาวนฺโต สีฆตโม, อายสฺมา อานนฺโท อรหตํ อญฺญตโร อโหสิ, อรหนฺเตสุ วา อิจฺจาทิ.

๓๒๓. อนาทเร จ.

อนาทเร คมฺยมาเน ภาววตา ลิงฺคมฺหา ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติ, สตฺตมี จ.

อกามกานํ มาตาปิตูนํ รุทนฺตานํ ปพฺพชิ, มาตาปิตูสุ รุทนฺเตสุ ปพฺพชิ.

อาโกฏยนฺโต โส เนติ, สิวิราชสฺส เปกฺขโต;

มจฺจุ คจฺฉติ อาทาย, เปกฺขมาเน มหาชเน.

๓๒๔. กมฺมกรณนิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี.

กมฺมกรณนิมิตฺตอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ ลิงฺคมฺหา สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.

กมฺมตฺเถ— ภิกฺขูสุ อภิวาเทนฺติ, มุทฺธนิ จุมฺพิตฺวา, ปุริสสฺส พาหาสุ คเหตฺวา.

กรณตฺเถ— หตฺเถสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, ปตฺเตสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, ปเถสุคจฺฉนฺติ, โสปิ มํ อนุสาเสยฺย, สมฺปฏิจฺฉามิ มตฺถเก.

นิมิตฺตตฺเถ — ทีปิ จมฺเมสุ หญฺญเต, กุญฺชโร ทนฺเตสุ หญฺญเต, อณุมตฺเตสุ วชฺเชสุ ภยทสฺสาวี, สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติยํ, มุสาวาทนิมิตฺตํ มุสาวาทปฺปจฺจยาติ อตฺโถ.

“สตฺตมี”ติ อธิกาโร.

๓๒๕. สมฺปทาเน จ.

สมฺปทานตฺเถ จ ลิงฺคมฺหา สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.

สงฺเฆ ทินฺนํ มหปฺผลํ, สงฺเฆ โคตมิ เทหิ, สงฺเฆ เต ทินฺเน อหญฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ.

ยา ปลาลมยํ มาลํ, นารี ทตฺวาน เจติเย;

อลตฺถ กญฺจนมยํ, มาลํ โพชฺฌงฺคิกญฺจ สา.

๓๒๖. ปญฺจมฺยตฺเถ จ.

ปญฺจมฺยตฺเถ จ ลิงฺคมฺหา สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.

กทลีสุ คเช รกฺขนฺติ.

๓๒๗. กาลภาเวสุ จ.

กาโล นาม นิเมส ขณ ลย มุหุตฺต ปุพฺพณฺหาทิโก, ภาโว นาม กฺริยา, สา เจตฺถ กฺริยนฺตรูปลกฺขณาว อธิปฺเปตา, ตสฺมึ กาลตฺเถ จ ภาวลกฺขเณ ภาวตฺเถ จ ลิงฺคมฺหา สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.

กาเล— ปุพฺพณฺหสมเย คโต, สายนฺหสมเย อาคโต, อกาเล วสฺสติ ตสฺส, กาเล ตสฺส น วสฺสติ, ผุสฺสมาสมฺหา ตีสุ มาเสสุ เวสาขมาโส, อิโต สตสหสฺสมฺหิ, กปฺเป อุปฺปชฺชิ จกฺขุมา.

ภาเวน ภาวลกฺขเณ— ภิกฺขุสงฺเฆสุ โภชียมาเนสุ คโต, ภุตฺเตสุ อาคโต, โคสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, ทุทฺธาสุ อาคโต, ชายมาเน โข สาริปุตฺต โพธิสตฺเต อยํ ทสสหสฺสิโลกธาตุ สํกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ.

ปาสาณา สกฺขรา เจว, กฐลา ขาณุกณฺฏกา;

สพฺเพ มคฺคา วิวชฺเชนฺติ, คจฺฉนฺเต โลกนายเก.

อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ อิจฺจาทิ.

๓๒๘. อุปาธฺยาธิกิสฺสรวจเน.

ทฺวิปทมิทํ. อธิกตฺเถ, อิสฺสรตฺเถ จ วตฺตมาเนหิ อุปอธิอิจฺเจเตหิ โยเค อธิกิสฺสรวจเน คมฺยมาเน ลิงฺคมฺหา สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.

อธิกวจเน— อุป ขาริยํ โทโณ, ขาริยา โทโณ อธิโกติ อตฺโถ. ตถา อุป นิกฺเข กหาปณํ, อธิ เทเวสุ พุทฺโธ, สมฺมุติอุปปตฺติวิสุทฺธิเทวสงฺขาเตหิ ติวิเธหิปิ เทเวหิ สพฺพญฺญู พุทฺโธว อธิโกติ อตฺโถ.

อิสฺสรวจเน— อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลา, พฺรหฺมทตฺติสฺสรา ปญฺจาลาติ อตฺโถ.

๓๒๙. มณฺฑิตุสฺสุกฺเกสุ ตติยา จ.

มณฺฑิตอุสฺสุกฺกอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ คมฺยมาเนสุ ลิงฺคมฺหา ตติยาวิภตฺติ โหติ, สตฺตมี จ.

มณฺฑิตสทฺโท ปเนตฺถ ปสนฺนตฺถวาจโก, อุสฺสุกฺกสทฺโท สอีหตฺโถ. ญาเณน ปสนฺโน, ญาณสฺมึ ปสนฺโน, ญาเณน อุสฺสุกฺโก, ญาณสฺมึ อุสฺสุกฺโก สปฺปุริโส.

การกํ ฉพฺพิธํ สญฺญาญวสา ฉพฺพีสตีวิธํ;

ปเภทา สตฺตธา กมฺมํ, กตฺตา ปญฺจวิโธ ภเว.

กรณํ ทุวิธํ โหติ, สมฺปทานํ ติธา มตํ;

อปาทานํ ปญฺจวิธํ, อาธาโร ตุ จตุพฺพิโธ.

วิภตฺติโย ปน ปจฺจตฺตวจนาทิวเสน อฏฺฐวิธา ภวนฺติ.

ยถาห

“ปจฺจตฺตมุปโยคญฺจ, กรณํ สมฺปทานิยํ;

นิสฺสกฺกํ สามิวจนํ, ภุมฺมาลปนมฏฺฐม”นฺติ.

อิติ ปทรูปสิทฺธิยํ การกกณฺโฑ ตติโย.