ปทรูปสิทธิ_๓.๖ การกกัณฑ์_ฉัฏฐีวิภัตยัตถเภท

กสฺมึ อตฺเถ ฉฏฺฐี?

๓๑๕. สามิสฺมึ ฉฏฺฐี.

โก จ สามี?

๓๑๖. ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามี.

ปริคฺคยฺหตีติ ปริคฺคโห, โย ยสฺส ปริคฺคโห อายตฺโต สมฺพนฺธี, ตํ ปติ โส อตฺโถ สามิสญฺโญ โหติ. วาคฺคหเณน สามิตพฺพ รุชาทิโยเคปิ.

เอตฺถ จ กฺริยาภิสมฺพนฺธาภาวา น การกตา สมฺภวติ. สามิภาโวหิ กฺริยาการกภาวสฺส ผลภาเวน คหิโต, ตถา หิ “รญฺโญปุริโส”ติ วุตฺเต ยสฺมา ราชา ททาติ, ปุริโส จ ปติคฺคณฺหาติ, ตสฺมา “ราชปุริโส”ติ วิญฺญายติ. เอวํ โย ยสฺส อายตฺโต เสวกาทิภาเวน วา ภณฺฑภาเวน วา สมีป-สมูหาวยว-วิการ-การิย-อวตฺถา-ชาติ-คุณ-กฺริยาทิวเสน วา, ตสฺส สพฺพสฺสาปิ โส สมฺพนฺธาธารภูโต วิเสสนฏฺฐานี อาคมีวเสน ติวิโธปิ อตฺโถ สามี นามาติ คเหตพฺโพ.

วุตฺตญฺจ

“กฺริยาการกสญฺชาโต, อสฺเสทํ ภาวเหตุโก;

สมฺพนฺโธ นาม โส อตฺโถ, ตตฺถ ฉฏฺฐี วิธียเต.

ปารตนฺตฺยญฺหิ สมฺพนฺโธ, ตตฺถ ฉฏฺฐี ภเวติโต;

อุปาธิฏฺฐานา คมิโต, น วิเสสฺยาทิโต ติโต”ติ.

วิเสสนโต ตาว— รญฺโญปุริโสติ, เอตฺถ จ ราชา ปุริสํ อญฺญสามิโต วิเสเสติ นิวตฺเตตีติ วิเสสนํ,

ปุริโส เตน วิเสสียตีติ วิเสสิตพฺโพ, เอวํสพฺพตฺถ วิเสสิตพฺพโยเค วิเสสนโตว ฉฏฺฐี.

ภณฺเฑน สมฺพนฺเธ— ปหูตํ เม ธนํ สกฺก, เอตสฺส ปฏิวีโส, ภิกฺขุสฺส ปตฺตจีวรํ.

สมีปสมฺพนฺเธ— อมฺพวนสฺส อวิทูเร, นิพฺพานสฺเสว สนฺติเก.

สมูหสมฺพนฺเธ— สุวณฺณสฺส ราสิ, ภิกฺขูนํ สมูโห.

อวยวสมฺพนฺเธ— มนุสฺสสฺเสว เต สีสํ, รุกฺขสฺส สาขา.

วิการสมฺพนฺเธ— สุวณฺณสฺส วิกติ, ภฏฺฐธญฺญานํ สตฺตุ.

การิยสมฺพนฺเธ— ยวสฺส องฺกุโร, เมฆสฺส สทฺโท, ปุตฺตาปิ ตสฺส พหโว, กมฺมานํ ผลํ วิปาโก.

อวตฺถาสมฺพนฺเธ— ขนฺธานํ ปาตุภาโว, ขนฺธานํ ชรา, ขนฺธานํ เภโท.

ชาติสมฺพนฺเธ— มนุสฺสสฺส ภาโว, มนุสฺสานํ ชาติ.

คุณสมฺพนฺเธ— สุวณฺณสฺส วณฺโณ, วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺส, พุทฺธสฺส คุณโฆโส, ปุปฺผานํ คนฺโธ, ผลานํ รโส, จิตฺตสฺส ผุสนา, สิปฺปิกานํ สตํ นตฺถิ, ติลานํ มุฏฺฐิ, เตสํ สมาโยโค, สนฺธิโน วิโมกฺโข, ตถาคตสฺส ปญฺญาปารมึ อารพฺภ, ปุพฺพจริยํ วา, สุขํ เต, ทุกฺขํ เต, เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ, ปญฺญาย ปฏุภาโว, รูปสฺส ลหุตา, รูปสฺส มุทุตา, รูปสฺส อุปจโย.

กฺริยาสมฺพนฺเธ— ปาทสฺส อุกฺขิปนํ, ปาทสฺส อวกฺเขปนํ วา, หตฺถสฺสสมิญฺชนํ, ปาทานํ ปสารณํ, ธาตูนํ คมนํ, ธาตูนํเยว ฐานํ, นิสชฺชา, สยนํ วา. ตถา ตสฺส นามโคตฺตาทิ, ตสฺส การณํ, ตสฺส มาตาปิตโร, ตสฺส ปุรโต ปาตุรโหสิ, ตสฺส ปจฺฉโต, นครสฺส ทกฺขิณโต, วสฺสานํ ตติเย มาเส, น ตสฺส อุปมา, กุเวรสฺส พลิ อิจฺจาทิ.

ฐานิโต— ยเมทนฺตสฺสาเทโส, โอ อวสฺส.

อาคมิโต— ปุถสฺสาคโม อิจฺจาทิ.

สามิโยเค— เทวานมินฺโท, มิคานํ ราชา.

ตพฺพ รุชาทิโยเค— มหาเสนาปตีนํ อุชฺฌาเปตพฺพํ วิกนฺทิตพฺพํ วิรวิตพฺพํ, เทวทตฺตสฺส รุชติ, ตสฺส โรโค อุปฺปชฺชติ, รชกสฺส วตฺถํ ททาติ, มุสาวาทสฺส โอตฺตปฺปํ อิจฺจาทิ.

“กฺวจิ, ตติยาสตฺตมีน”นฺติ จ วตฺตเต.

๓๑๗. ฉฏฺฐี จ.

ตติยาสตฺตมีนมตฺเถ กฺวจิ ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติ.

ยชสฺส กรเณ— ปุปฺผสฺส พุทฺธํ ยชติ, ปุปฺเผน วา, ฆตสฺส อคฺคึ ชุโหติ.

สุหิตตฺถโยเค— ปตฺตํ โอทนสฺส ปูเรตฺวา, โอทเนนาติ อตฺโถ.

อิมเมว กายํ ปูรํ นานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ, ปูรํ หิรญฺญสุวณฺณสฺส, ปูรติ พาโล ปาปสฺส.

ตุลฺยตฺถกิมลมาทิโยเค— ปิตุสฺส ตุลฺโย, ปิตรา วา ตุลฺโย, มาตุ สทิโส, มาตรา สทิโส วา,

กึ ตสฺส จ ตุฏฺฐสฺส, กึ เตน ตุฏฺเฐนาติ อตฺโถ. อลํ ตสฺส จ ตุฏฺฐสฺส.

กตฺตริ กิตปฺปจฺจยโยเค— โสภนา กจฺจายนสฺส กติ, กจฺจายเนน วา, รญฺโญ สมฺมโต, รญฺญา วา, เอวํ รญฺโญ ปูชิโต, รญฺโญ สกฺกโต, รญฺโญ อปจิโต, รญฺโญ มานิโต, อมตํ เตสํ ภิกฺขเว อปริภุตฺตํ, เยสํ กายคตาสติ อปริภุตฺตา อิจฺจาทิ.

สตฺตมิยตฺเถ กุสลาทิโยเค— กุสลา นจฺจคีตสฺส สิกฺขิตา จาตุริตฺถิโย, กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคานํ, กุสโล มคฺคสฺส, กุสโล อมคฺคสฺส, สนฺติ หิ ภนฺเต อุฬารา ยกฺขา ภควโต ปสนฺนา, ทิวสสฺส ติกฺขตฺตุํ, ทิวเส ติกฺขตฺตุํ วา, มาสสฺส ทฺวิกฺขตฺตุํ อิจฺจาทิ.

“กฺวจิ, ฉฏฺฐี”ติ จ วตฺตเต.

๓๑๘. ทุติยาปญฺจมีนญฺจ.

ทุติยาปญฺจมีนมตฺเถ จ กฺวจิ ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติ.

ทุติยตฺเถ กมฺมนิ กิตกโยเค— ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร, สหสา กมฺมสฺส กตฺตาโร, อมตสฺส ทาตา, ภินฺนานํ สนฺธาตา, สหิตานํ อนุปฺปทาตา, โพเธตา ปชาย, กมฺมสฺส การโก นตฺถิ, วิปากสฺส จ เวทโก, อวิสํวาทโก โลกสฺส, ปาปานํ อกรณํสุขํ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย ปสาโท, อจฺฉริโย อรชเกน วตฺถานํ ราโค, อจฺฉริโย อโคปาลเกน คาวีนํ โทโห.

ตถา สริจฺฉาทีนํ กมฺมนิ— มาตุ สรติ, มาตรํ สรติ, น เตสํ โกจิ สรติ, สตฺตานํ กมฺมปฺปจฺจยา, ปุตฺตสฺส อิจฺฉติ, ปุตฺตมิจฺฉติ.

กโรติสฺส ปติยตเน จ— ปติยตนํ อภิสงฺขาโร, อุทกสฺส ปติกุรุเต, อุทกํ ปติกุรุเต, กณฺฑสฺส ปติกุรุเต, กณฺฑํ ปติกุรุเต.

ปญฺจมิยตฺเถ ปริหานิภยตฺถโยเค— อสฺสวนตา ธมฺมสฺส ปริหายนฺติ, กึ นุ โข อหํ ตสฺส สุขสฺส ภายามิ, สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน, ภีโต จตุนฺนํ อาสิวิสานํ อิจฺจาทิ.

กฺวจีติ กึ? คมฺภีรญฺจ กถํ กตฺตา, กาเลน ธมฺมึ กถํ ภาสิตา โหติ, ปเรสํ ปุญฺญานิ อนุโมทิตา, พุชฺฌิตา สจฺจานิ, กฏํ การโก, ปสโว ฆาตโก.

ตถา น นิฏฺฐาทีสุ จ— สุขกามี วิหารํ กโต, รถํ กตวนฺโต, รถํ กตาวี, กฏํ กตฺวา, กฏํ กโรนฺโต, กฏํ กราโน, กฏํ กุรุมาโน อิจฺจาทิ.