ปทรูปสิทธิ_๕.๑ ตัทธิตกัณฑ์_อปัจจตัทธิต

๕. ตทฺธิตกณฺฑ

อปจฺจตทฺธิต

อถ นามโต เอว วิภตฺยนฺตา อปจฺจาทิอตฺถวิเสเส ตทฺธิตุปฺปตฺตีติ นามโต ปรํ ตทฺธิตวิธานมารภียเต.

ตตฺถ ตสฺมา ติวิธลิงฺคโต ปรํ หุตฺวา หิตา สหิตาติ ตทฺธิตา, ณาทิปจฺจยานเมตํ อธิวจนํ, เตสํ
วา นามิกานํ หิตา อุปการา ตทฺธิตาติ อนฺวตฺถภูตปรสมญฺญาวเสนาปิ ณาทิปฺปจฺจยาว ตทฺธิตา นาม.

“วสิฏฺฐสฺส อปจฺจ”นฺติ วิคฺคเห—

“ลิงฺคญฺจ นิปจฺจเต”ติ อิโต ลิงฺคคฺคหณมนุวตฺตเต.

๓๖๑. วา ณ’ปจฺเจ.

ฉฏฺฐิยนฺตโต ลิงฺคมฺหา ณปฺปจฺจโย โหติ วิกปฺเปน “ตสฺส อปจฺจ”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.

โส จ—

๓๖๒. ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา.

ธาตูหิ, ลิงฺเคหิ จ ปจฺจยา ปราว โหนฺตีติ ปริภาสโต อปจฺจตฺถสมฺพนฺธิลิงฺคโต ฉฏฺฐิยนฺตาเยว ปโร โหติ. ปฏิจฺจ เอตสฺมา อตฺโถ เอตีติ ปจฺจโย, ปตียนฺติ อเนน อตฺถาติ วา ปจฺจโย, “วุตฺตตฺถานมปฺปโยโค”ติ อปจฺจสทฺทสฺส อปฺปโยโค, “เตสํ วิภตฺติโย โลปา เจ”ติ วิภตฺติโลโป จ.

๓๖๓. เตสํ โณ โลปํ.

เตสํ ตทฺธิตปฺปจฺจยานํ ณานุพนฺธานํ ณกาโร โลปมาปชฺชเต.

๓๖๔. วุทฺธาทิสรสฺส วาสํโยคนฺตสฺส สเณ จ.

อาทิสรสฺส วา อาทิพฺยญฺชนสฺส วา อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ โหติ สณการปฺปจฺจเย ปเร. สํโยโค อนฺโต อสฺสาติ สํโยคนฺโต, ตทญฺโญ อสํโยคนฺโต. อถ วา ววตฺถิตวิภาสตฺโถยํ วาสทฺโท, ตทา จ ปกติภูเต ลิงฺเค สรานมาทิสรสฺส อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ โหติ สณกาเร ตทฺธิตปฺปจฺจเย ปเรติ อตฺโถ.

เตน—

วาสิฏฺฐาทีสุ นิจฺจายํ, อนิจฺโจฬุมฺปิกาทิสุ;

น วุทฺธิ นีลปีตาโท, ววตฺถิตวิภาสโต.

จสทฺทคฺคหณมวธารณตฺถํ.

ตสฺสา วุทฺธิยา อนิยมปฺปสงฺเค นิยมตฺถํ ปริภาสมาห.

๓๖๕. อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธี.

เตสํ อการอิวณฺณุวณฺณานเมว ยถากฺกมํ อา เอ โออิจฺเจเต วุทฺธิโย โหนฺติ.

จสทฺทคฺคหณมวุทฺธิสมฺปิณฺฑนตฺถํ, อวธารณตฺถํ วา. อิ จ อุ จ ยู, ยุ เอว วณฺณา ยุวณฺณา, อ จ ยุวณฺณา จ อยุวณฺณา. อา จ เอ จ โอ จ อาโย. ปุน วุทฺธิคฺคหณํ “เนคมชานปทา”ติอาทีสุ อุตฺตรปทวุทฺธิภาวตฺถํ, เอตฺถ จ “อยุวณฺณาน”นฺติ ฐานนิยมวจนํ อาโยนํ วุทฺธิภาวปฺปสงฺคนิวตฺตนตฺถํ.

ยถา หิ กตวุทฺธีนํ, ปุน วุทฺธิ น โหติห;

ตถา สภาววุทฺธีนํ, อาโยนํ ปุน วุทฺธิ น.

ตโต อการสฺส อากาโร วุทฺธิ, “สรโลโปมาเทสปฺปจฺจยาทิมฺหิ สรโลเป ตุ ปกตี”ติ สรโลปปกติภาวา, “นเย ปรํ ยุตฺเต”ติ ปรนยนํ กตฺวา ตทฺธิตตฺตา “ตทฺธิตสมาส”อิจฺจาทินา นามพฺยปเทเส กเต ปุเร วิย สฺยาทฺยุปฺปตฺติ.

วาสิฏฺโฐ, วสิฏฺฐสฺส ปุตฺโต วา, วาสิฏฺฐา อิจฺจาทิ ปุริสสทฺทสมํ.

ตสฺส นตฺตุปนตฺตาทโยปิ ตทุปจารโต วาสิฏฺฐาเยว. เอวํ สพฺพตฺถ โคตฺตตทฺธิเต ปฐมปฺปกติโตเยว ปจฺจโย โหติ.

อิตฺถิยํ ณปฺปจฺจยนฺตตฺตา “ณว ณิก เณยฺย ณ นฺตูหี”ติ วาสิฏฺฐสทฺทโต อีปจฺจโย. สรโลปาทึ กตฺวา อิตฺถิปฺปจฺจยนฺตตฺตา “ตทฺธิตสมาส”อิจฺจาทิสุตฺเต จคฺคหเณน นามพฺยปเทเส กเต สฺยาทฺยุปฺปตฺติ, วาสิฏฺฐี กญฺญา, วาสิฏฺฐี, วาสิฏฺฐิโย อิจฺจาทิ อิตฺถิสทฺทสมํ.

นปุํสเก วาสิฏฺฐํ อปจฺจํ, วาสิฏฺฐานิ อปจฺจานิ อิจฺจาทิ จิตฺตสทฺทสมํ.

เอวํ อุปริปิ ตทฺธิตนฺตสฺส ติลิงฺคตา เวทิตพฺพา.

ภารทฺวาชสฺส ปุตฺโต ภารทฺวาโช, เวสามิตฺตสฺส ปุตฺโต เวสามิตฺโต, โคตมสฺส ปุตฺโต โคตโม. เอตฺถ จ อยุวณฺณตฺตาภาวา อาการาทีนํ น วุทฺธิ โหติ. วสุเทวสฺส อปจฺจํ วาสุเทโว, พลเทโว. “จิตฺตโก”ติอาทีสุ ปน สํโยคนฺตตฺตา วุทฺธิ น ภวติ.

“วจฺฉสฺส อปจฺจ”นฺติ วิคฺคเห ณมฺหิ สมฺปตฺเต “วา ณ’ปจฺเจ”ติ อิโต วาติ ตทฺธิตวิธาเน สพฺพตฺถ วตฺตเต, เตน สพฺพตฺถ วากฺยวุตฺติโย ภวนฺติ. “อปจฺเจ”ติ ปทํ ยาว สํสฏฺฐคฺคหณาว วตฺตเต.

๓๖๖. ณายน ณาน วจฺฉาทิโต.

วจฺฉ กจฺจอิจฺเจวมาทิโต ฉฏฺฐิยนฺตโต โคตฺตคณโต ณายน ณานอิจฺจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา “ตสฺสาปจฺจ”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. สพฺพตฺถ ณการานุพนฺโธ วุทฺธตฺโถ, เสสํ ปุพฺพสมํ, สํโยคนฺตตฺตา วุทฺธิอภาโวว วิเสโส.

วจฺฉายโน วจฺฉาโน วจฺฉสฺส ปุตฺโต วา. เอวํ กจฺจสฺส ปุตฺโต กจฺจายโน กจฺจาโน,

โมคฺคลฺลสฺส ปุตฺโต โมคฺคลฺลายโน โมคฺคลฺลาโน. เอวํ อคฺคิเวสฺสายโน อคฺคิเวสฺสาโน, กณฺหายโน กณฺหาโน, สากฏายโน สากฏาโน, มุญฺจายโน มุญฺจาโน, กุญฺชายโน กุญฺชาโน อิจฺจาทิ. อากติคโณ’ยํ.

“กตฺติกาย อปจฺจ”นฺติ วิคฺคเห—

๓๖๗. เณยฺโย กตฺติกาทีหิ.

อาทิสทฺโทยํ ปกาเร วตฺตเต. กตฺติกา วินตา โรหิณีอิจฺเจวมาทีหิ อิตฺถิยํ วตฺตมาเนหิ ลิงฺเคหิ เณยฺยปฺปจฺจโย โหติ วา “ตสฺสาปจฺจ”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.

วิภตฺติโลเป “ปกติ จสฺส สรนฺตสฺสา”ติ ปกติภาโว. กตฺติเกยฺโย, กตฺติกาย ปุตฺโต วา.

เอวํ วินตาย อปจฺจํ เวนเตยฺโย, อิการสฺเสกาโร วุทฺธิ, โรหิณิยา ปุตฺโต โรหิเณยฺโย, คงฺคาย อปจฺจํ คงฺเคยฺโย, ภคินิยา ปุตฺโต ภาคิเนยฺโย, นทิยาปุตฺโต นาเทยฺโย. เอวํ อนฺเตยฺโย, อาเหยฺโย, กาเมยฺโย. สุจิยา อปจฺจํ โสเจยฺโย, เอตฺถ อุการสฺโสกาโร วุทฺธิ, พาลาย อปจฺจํ พาเลยฺโย อิจฺจาทิ.

“ทกฺขสฺสาปจฺจ”นฺติ วิคฺคเห ณมฺหิ สมฺปตฺเต—

๓๖๘. อโต ณิ วา.

อการนฺตโต ลิงฺคมฺหา ณิปจฺจโย โหติ วา “ตสฺสาปจฺจ”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.

ทกฺขิ, ทกฺขี, ทกฺขโย, โทณสฺส อปจฺจํ โทณิ. เอวํ วาสวิ, สกฺยปุตฺติ, นาฏปุตฺติ, ทาสปุตฺติ, ทาสรถิ. วารุณิ, กณฺฑิ, พาลเทวิ, ปาวกิ, ชินทตฺตสฺส อปจฺจํ เชนทตฺติ, สุทฺโธทนิ, อนุรุทฺธิ อิจฺจาทิ.

ปุน วาคฺคหเณน อปจฺจตฺเถ ณิกปฺปจฺจโย, อทิติอาทิโต ณฺยปฺปจฺจโย จ. ยถา—

สกฺยปุตฺตสฺส ปุตฺโต สกฺยปุตฺติโก, “เตสุ วุทฺธี”ติอาทินา กการสฺส ยกาโร, สกฺยปุตฺติโย. เอวํ นาฏปุตฺติโก, เชนทตฺติโก, วิมาตุยา ปุตฺโต เวมาติโก.

“อทิติยา ปุตฺโต”ติ อตฺเถ ณฺยปฺปจฺจโย, วุทฺธิ จ.

๓๖๙. อวณฺโณ เย โลปญฺจ.

อวณฺโณ ตทฺธิตภูเต ยปฺปจฺจเย ปเร โลปมาปชฺชเต. จสทฺเทน อิวณฺโณปีติ อิการโลโป,

“ยวตํ ตลนทการานํ พฺยญฺชนานิ จ ล ญชการตฺต”นฺติ ตฺยการสํโยคสฺส จกาโร,

“ปรทฺเวภาโว ฐาเน”ติ ทฺวิตฺตํ, อาทิจฺโจ. เอวํ ทิติยา ปุตฺโต เทจฺโจ.

“กุณฺฑนิยา ปุตฺโต”ติ อตฺเถ ณฺยปฺปจฺจเย กเต—

“กฺวจาทิมชฺฌุตฺตเรสู”ติ วตฺตเต.

๓๗๐. เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา จ.

เตสุ อาทิมชฺฌุตฺตเรสุ อวิหิตลกฺขเณสุ ชินวจนานุปโรเธน กฺวจิ วุทฺธิโลป อาคม วิการ วิปรีตอาเทสา โหนฺตีติ สํโยคนฺตตฺเตปิ อาทิวุทฺธิ, อิการโลเป นฺยสฺส ญาเทโส, โกณฺฑญฺโญ, กุรุโน ปุตฺโต โกรพฺโย, เอตฺถาปิ เตเนว อุการสฺส อวาเทโส, ภาตุโน ปุตฺโต ภาตพฺโย.

“อุปคุสฺส อปจฺจ”นฺติ วิคฺคเห—

๓๗๑. ณโวปคฺวาทีหิ.

อุปคุ มนุอิจฺเจวมาทีหิ อุการนฺเตหิ โคตฺตคเณหิ ณวปฺปจฺจโย โหติ วา“ตสฺสาปจฺจ”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. อาทิสทฺทสฺส เจตฺถ ปการวาจกตฺตา อุการนฺตโตเยวายํ. โอปคโว, โอปควี, โอปควํ, มนุโน อปจฺจํ มานโว, “มานุโส”ติ ณปฺปจฺจเย, สาคเม จ กเต รูปํ, ภคฺคุโน อปจฺจํ ภคฺคโว, ปณฺฑุโน อปจฺจํ ปณฺฑโว, อุปวินฺทุสฺส อปจฺจํ โอปวินฺทโว อิจฺจาทิ.

“วิธวาย อปจฺจ”นฺติ อตฺเถ—

๓๗๒. เณร วิธวาทิโต.

วิธวาทิโต เณรปฺปจฺจโย โหติ วา อปจฺจตฺเถ.

วิคโต ธโว ปติ เอติสฺสาติ วิธวา, เวธเวโร, พนฺธุกิยา อภิสาริณิยา ปุตฺโต พนฺธุเกโร,

สมณสฺส อุปชฺฌายสฺส ปุตฺโต ปุตฺตฏฺฐานิยตฺตาติ สามเณโร, นาฬิเกโร อิจฺจาทิ.

อปจฺจตทฺธิตํ.