โลกนีติปาฬิแปล_๕.๑๐๘ หมวดหญิง / หญิงงามเป็นประธาน

#หญิงงามประธาน#
๑๐๘.
สรทํ อุตุ กาลานํ, ภริยานํ รูปวตี,
เชฏฺโฐ ปธานํ ปุตฺตานํ, ทิสานํ อุตฺตราทิสาฯ

“บรรดาฤดูทั้งหลาย ฤดูสารท์ เป็นประธาน,
บรรดาภริยาทั้งหลาย ภริยาที่มีรูปงาม เป็นประธาน,
บรรดาบุตรทั้งหลาย บุตรคนโต เป็นประธาน,
บรรดาทิศทั้งหลาย ทิศอุดร เป็นประธาน.“

(#โลกนีติ หมวดหญิง คาถาที่ ๑๐๘)

……………….

ศัพท์น่ารู้ :

#สรทํ (สรทฤดู, ฤดูสารท์) สรท+สิ, ส่วนมากเป็น สรโท, ปุงลิงค์. หรือว่า ศัพท์นี้อาจเป็นสมาส กล่าวคือ สรทํอุตุ ก็อาจเป็นได้.

ในอภิธานัปปทีปิกา คาถาที่ ๗๙ แสดงฤดูทั้ง ๖ ไว้ดังนี้.

เหมนฺโต สิริรมุตู, ฉ วา วสนฺโต จ คิมฺหวสฺสานา,
สรโทติ กมา มาสา, เทฺว เทฺว วุตฺตานุสาเรน.

แปลว่า:
ฤดู ท. มี ๖ ฤดู คือ เหมนฺโต (เหมันต์ ฤดูหนาว), สิริโร (สิริร ฤดูหมอก), วสนฺโต (วสันต์ ฤดูใบไม้ผลิ), คิมฺโห (คิมหะ ฤดูร้อน), วสฺสาโน (วัสสานะ ฤดูฝน), สรโท (สรทะ, สารท์ ฤดูใบไม้ร่วง), แต่ละฤดูแบ่งเป็น ๒ เดือนตามลำดับ.

ส่วนรูปวิเคราะห์ มาในอภิธานัปปทีปิกาฏีกา ดังนี้ว่า

วิ. สรติ ปีฬยติ อสฺมินฺติ สรโท, ตสฺส โทฯ สา สุนขา รมนฺติ เอตฺถาติ วา สรโท, มสฺส โทฯ

แปลว่า: ลมย่อมเสียดแทง คือ เบียดเบียนสัตว์ ท. ในฤดูนี้ เหตุนั้น ฤดูนี้ ชือว่า สรทฤดู, แปลง ต เป็น ท, (สร+ต).
อีกอย่างหนึ่ง สุนัข ท. ย่อมรื่นรมย์ (ชอบใจ) ในฤดูกาลนี้ เหตุนั้น ฤดูกาลนี้ ชื่อว่า สรทฤดู (ฤดูสารท์), แปลง ม เป็น ทฯ (สา+รม+อ).

(พูดภาษาบ้านเรา ให้เข้าใจง่าย ฤดูสารท์ ก็คือ “ฤดูหมาหอน” //ผู้แปล)

#อุตุ (ฤดู,​ ไตร, กาล, เวลา, อากาศ, อุณหภูมิ, เลือดระดู) อุตุ+สิ
#กาลานํ (แห่งกาล, แห่งฤดู ท.) กาล+นํ
#ภริยานํ (แห่งภริยา ท.) ภริยา+นํ
#รูปวตี (ผู้มีรูปงาม, คนงาม) รูปวตี+สิ, ลบ สิ. มาจาก รูปวนฺตุ+อี ปัจจัยในอิตถีลิงค์ ในเพราะ อี ปัจจัย แปลง นฺตุ เป็น ต ด้วยสูตรว่า นฺตุสฺส ตมีกาเร. (รู ๑๙๑) รวมเป็น > รูปวตี.
#เชฏฺโฐ (ผู้เจริญที่สุด, พี่ชายคนโต) เชฏฺฐ+สิ
#ปธานํ (ประธาน, หัวหน้า, ที่สำคัญ) ปธาน+สิ, นป. บางที่เป็น ปธาโน ปุงลิงค์ก็ได้.
#ปุตฺตานํ (แห่งบุตร, แห่งลูก ท.) ปุตฺต+นํ
#ทิสานํ (แห่งทิศ ท.) ทิสา+นํ
#อุตฺตราทิสา (ทิศอุดร, ทิศเหนือ) อุตฺตร+ทิส > อุตฺตราทิสา+สิ หรือเป็น อุตฺตรทิสา ก็ได้.

……………….