มหากัจจายนไวยากรณ์_๕. ตัทธิตกัปป์

๕. ตทฺธิตกปฺป

อฏฺฐมกณฺฑ

๓๔๔, ๓๖๑. วาณ’ปจฺเจ.

ณปจฺจโย โหติ วา “ตสฺสาปจฺจ” มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.

วสิฏฺฐสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺโฐ, วสิฏฺฐสฺส อปจฺจํ วา, วสิฏฺฐสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺฐี, วสิฏฺฐสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺฐํ. เอวํ ภารทฺวาโช, ภารทฺวาชี, ภารทฺวาชํ. โคตโม, โคตมี, โคตมํ. วาสุเทโว, วาสุเทวี, วาสุเทวํ. พาลเทโว, พาลเทวี, พาลเทวํ. เวสามิตฺโต, เวสามิตฺตี เวสามิตฺตํ.

๓๔๕, ๓๖๖. ณายน ณาน วจฺฉาทิโต.

ตสฺมา วจฺฉาทิโต โคตฺตคณโต ณายนณานปจฺจยา โหนฺติ วา “ตสฺสาปจฺจ”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.

วจฺฉสฺส อปจฺจํวจฺฉายโน, วจฺฉาโน, วจฺฉสฺส อปจฺจํ วา, วจฺฉสฺส อปจฺจํ วจฺฉายนี, วจฺฉานี,
วจฺฉสฺส อปจฺจํ วจฺฉายนํ, วจฺฉานํ. สกฏสฺส อปจฺจํ สากฏายโน, สากฏาโน, สกฏสฺส อปจฺจํ วา, สากฏายนี, สา กฏานี, สากฏายนํ, สากฏานํ. เอวํ กณฺหายโน, กณฺหาโน, กณฺหสฺส อปจฺจํ วา. กณฺหายนี, กณฺหานี, กณฺหายนํ, กณฺหานํ. อคฺคิเวสฺสายโน, อคฺคิเวสฺสาโน, อคฺคิเวสฺสายนี, อคฺคิเวสฺสานี, อคฺคิเวสฺสายนํ, อคฺคิเวสฺสานํ. คจฺฉายโน, คจฺฉาโน, คจฺฉายนี, คจฺฉานี, คจฺฉายนํ, คจฺฉานํ. กปฺปายโน, กปฺปาโน, กปฺปายนี, กปฺปานี, กปฺปายนํ, กปฺปานํ. โมคฺคลฺลายโน, โมคฺคลฺลาโน, โมคฺคลฺลายนี,

โมคฺคลฺลานี, โมคฺคลฺลายนํ, โมคฺคลฺลานํ. มุญฺจายโน, มุญฺจาโน, มุญฺจายนี, มุญฺจานี, มุญฺจายนํ, มุญฺจานํ. สงฺฆายโน, สงฺฆาโน, สงฺฆายนี, สงฺฆานี, สงฺฆายนํ, สงฺฆานํ. โลมายโน, โลมาโน, โลมายนี, โลมานี, โลมายนํ, โลมานํ, สากมายโน, สากมาโน, สากมายนี, สากมานี, สากมายนํ, สากมานํ. นารายโน, นาราโน, นารายนี, นารานี, นารายนํ, นารานํ. โจรายโนโจราโน, โจรายนี, โจรานี,

โจรายนํ, โจรานํ, อาวสาลายโน, อาวสาลาโน, อาวสาลายนี, อาวสาลานี, อาวสาลายนํ, อาวสาลานํ. ทฺเวปายโน, ทฺเวปาโน, ทฺเวปายนี, ทฺเวปานี, ทฺเวปายนํ, ทฺเวปานํ. กุญฺจายโน, กุญฺจาโน, กุญฺจายนี, กุญฺจานี, กุญฺจายนํ, กุญฺจานํ.กจฺจายโน, กจฺจาโน, กจฺจายนี, กจฺจานี, กจฺจายนํ, กจฺจานํ.

๓๔๖, ๓๖๗. เณยฺโย กตฺติกาทีหิ.

เตหิ โคตฺตคเณหิ กตฺติกาทีหิ เณยฺยปจฺจโย โหติ วา “ตสฺสาปจฺจ”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.

กตฺติกาย อปจฺจํ กตฺติเกยฺโย, กตฺติกาย อปจฺจํ วา. เอวํ เวนเตยฺโย, โรหิเณยฺโย, คงฺเคยฺโย, กทฺทเมยฺโย, นาเทยฺโย, อาเลยฺโย, อาเหโย, กาเมยฺโย, สุจิยา อปจฺจํ โสเจยฺโย, สาเลยฺโย, พาเลยฺโย, มาเลยฺโย, กาเลยฺโย.

๓๔๗, ๓๖๘. อโต ณิ วา.

ตสฺมา อการโต ณิปจฺจโย โหติ วา “ตสฺสาปจฺจ”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.

ทกฺขสฺส อปจฺจํ ทกฺขิ, ทกฺขสฺส อปจฺจํ วา. ทุณสฺส อปจฺจํ โทณิ, ทุณสฺส อปจฺจํ วา, เอวํ วาสวิ, สกฺยปุตฺติ, นาฏปุตฺติ, ทาสปุตฺติ, ทาสวิ, วารุณิ, คณฺฑิ, พาลเทวิ, ปาวกิ, เชนทตฺติ, พุทฺธิ, ธมฺมิ, สงฺฆิ, กปฺปิ, อนุรุทฺธิ. วาติ วิกปฺปนตฺเถน ณิกปจฺจโย โหติ “ตสฺสาปจฺจ”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ. สกฺยปุตฺตสฺส อปจฺจํ สกฺยปุตฺติโก. เอวํ นาฏปุตฺติโก, เชนทตฺติโก.

๑๔๘, ๓๗๑. ณโว’ ปกฺวาทีหิ.

อุปกุอิจฺเจวมาทีหิ ณวปจฺจโย โหติ วา “ตสฺสาปจฺจ”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.

อุปกุสฺส อปจฺจํ โอปกโว, อุปกุสฺส อปจฺจํ วา. มนุโน อปจฺจํ มานโว, มนุโน อปจฺจํ วา. ภคฺคุสฺส อปจฺจํ ภคฺคโว, ภคฺคุสฺส อปจฺจํ วา, ปณฺฑุสฺส อปจฺจํ ปณฺฑโว, ปณฺฑุสฺส อปจฺจํ วา, พหุสฺส อปจฺจํ พาหโว, พหุสฺส อปจฺจํ วา.

๓๔๙, ๓๗๒. เณร วิธวาทิโต.

ตสฺมา วิธวาทิโต เณรปจฺจโย โหติ วา “ตสฺสาปจฺจ”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.

วิธวาย อปจฺจํ เวธเวโร, วิธวาย อปจฺจํ วา. พนฺธุกิยา อปจฺจํ พนฺธุเกโร, พนฺธุกิยา อปจฺจํ วา. สมณสฺส อปจฺจํ สามเณโร, สมณสฺส อปจฺจํ วา. เอวํ สามเณรี, สามเณรํ, นาฬิเกโร, นาฬิเกรี, นาฬิเกรํ.

๓๕๐, ๓๗๓. เยน วา สํสฏฺฐํ ตรติ จรติ วหติ ณิโก.

เยน วา สํสฏฺฐํ, เยน วา ตรติ, เยน วา จรติ, เยน วา วหติ อิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ ณิกปจฺจโย โหติ วา.

ติเลน สํสฏฺฐํ โภชนํ เตลิกํ, ติเลน สํสฏฺฐํ วา. เอวํ โคฬิกํ, ฆาติกํ.

นาวาย ตรตีติ นาวิโก, นาวาย ตรติ วา. เอวํ โอฬุมฺปิโก.

สกเฏน จรตีติ สากฏิโก, สกเฏน จรติ วา. เอวํ ปตฺติโก, ทณฺฑิโก, ธมฺมิโก, ปาทิโก.

สีเสน วหตีติ สีสิโก, สีเสน วหติ วา. อํเสน วหตีติ อํสิโก, อํเสน วหติวา. เอวํ ขนฺธิโก, องฺคุลิโก.

วาติ วิกปฺปนตฺเถน อญฺเญสุปิ ณิกปจฺจโย โหติ. ราชคเห วสตีติ ราชคหิโก, ราชคเห วสติ วา. ราชคเห ชาโต ราชคหิโก, ราชคเห ชาโต วา. เอวํ มาคธิโก, สาวตฺถิโก, กาปิล วตฺถิโก, ปาฏลิปุตฺติโก, เวสาลิโก.

๓๕๑, ๓๗๔. ตมธีเต เตนกตาทิ สนฺนิธาน นิโยค สิปฺป ภณฺฑ ชีวิกตฺเถสุ จ.

ตมธีเต, เตนกตาทิอตฺเถ, ตมฺหิ สนฺนิธานา, ตตฺถ นิยุตฺโต, ตมสฺส สิปฺปํ, ตมสฺส ภณฺฑํ, ตมสฺส ชีวิกํ อิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ จ ณิกปจฺจโย โหติ วา.

วินยมธีเต เวนยิโก, วินยมธีเต วา. เอวํ สุตฺตนฺติโก, อาภิธญมฺมิโก, เวยฺยากรณิโก.

กาเยน กตํ กมฺมํ กายิกํ, กาเยน กตํ กมฺมํ วา. เอวํ วาจสิกํ, มานสิกํ.

สรีเร สนฺนิธานา เวทนา สารีริกา, สรีเร สนฺนิธานา วา, เอวํ มานสิกา.

ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก, ทฺวาเร นิยุตฺโต วา. เอวํ ภณฺฑาคาริโก, นาคริโก, นาวกมฺมิโก.

วีณา อสฺส สิปฺปํ เวณิโก, วีณา อสฺส สิปฺปํ วา. เอวํ ปาณวิโก, โมทิงฺคิโก, วํสิโก.

คนฺโธ อสฺส ภณฺฑํ คนฺธิโก, คนฺโธ อสฺส ภณฺฑํ วา. เอวํ เตลิโก, โคฬิโก.

อุรพฺภํ หนฺตฺวา ชีวตีติ โอรพฺภิโก, อุรพฺภํ หนฺตฺวา ชีวติ วา. มคํหนฺตฺวา ชีวตีติ มาควิโก, มคํ หนฺตฺวา ชีวติ วา. เอวํ โสกริโก, สากุณิโก.

อาทิคฺคหเณน อญฺญตฺถาปิ ณิก ปจฺจโย โยเชตพฺโพ. ชาเลน หโต ชาลิโก, ชาเลน หโต วา.

สุตฺเตน พนฺโธ สุตฺติโก, สุตฺเตน พนฺโธ วา.

จาโป อสฺส อาวุโธ จาปิโก, จาโป อสฺส อาวุโธ วา. เอวํ โตมริโก, มุคฺคริโก, โมสลิโก.

วาโต อสฺส อาพาโธ วาติโก, วาโต อสฺส อาพาโธ วา. เอวํ เสมฺหิโก, ปิตฺติโก.

พุทฺเธ ปสนฺโน พุทฺธิโก, พุทฺเธ ปสนฺโน วา. เอวํ ธมฺมิโก, สงฺฆิโก.

พุทฺธสฺส สนฺตกํ พุทฺธิกํ, พุทฺธสฺส สนฺตกํ วา. เอวํ ธมฺมิกํ, สงฺฆิกํ.

วตฺเถน กีตํ ภณฺฑํ วตฺถิกํ, วตฺเถน กีตํ ภณฺฑํ วา. เอวํ กุมฺภิกํ, ผาลิกํ, กึ กณิกํ, โสวณฺณิกํ.

กุมฺโภ อสฺส ปริมาณํ กุมฺภิกํ, กุมฺโภ อสฺส ปริมาณํ วา.

กุมฺภสฺส ราสิ กุมฺภิกํ, กุมฺภสฺส ราสิ วา.

กุมฺภํ อรหตีติ กุมฺภิโก, กุมฺภํ อรหติ วา.

อกฺเขน ทิพฺพตีติ อกฺขิโก, อกฺเขน ทิพฺพติ วา. เอวํ สาลากิโก, ตินฺทุกิโก, อมฺพผลิโก. กปิฏฺฐผลิโก, นาฬิเกริโก อิจฺเจวมาทิ.

๓๕๒, ๓๗๖. ณ ราคา ตสฺเส ทมญฺญตฺเถสุ จ.

ณปจฺจโย โหติ วา ราคมฺหา “เตน รตฺตํ” อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ, “ตสฺเสทํ” อญฺญตฺเถสุ จ.

กสาเวน รตฺตํ วตฺถํ กาสาวํ, กสาเวน รตฺตํ วตฺถํ วา. เอวํ โกสุมฺภํ, หาลิทฺทํ, ปาฏงฺคํ, รตฺตงฺค, มญฺชิฏฺฐํ, กุงฺกุมํ.

สูกรสฺส อิทํ มํสํ โสกรํ, สูกรสฺส อิทํ มํสํ วา. เอวํ มาหิสํ.

อุทุมฺพรสฺส อวิทูเร ปวตฺตํ วิมานํ โอทุมฺพรํ, อุทุมฺพรสฺส อวิทูเร ปวตฺตํ วิมานํ วา.

วิทิสาย อวิทูเร นิวาโส เวทิโส, วิทิสาย อวิทูเร นิวาโส วา.

มถุราย ชาโต มาถุโร, มถุราย ชาโต วา.

มถุราย อาคโต มาถุโร, มถุราย อาคโต วา.

กตฺติกาย นิยุตฺโต มาโส กตฺติโก, กตฺติกาย นิยุตฺโต มาโส วา. เอวํ มาคสิโร, ผุสฺโส, มาโฆ, ผคฺคุโน, จิตฺโต, เวสาโข, เชฏฺโฐ, อาสฬฺโห, สาวโณ, ภทฺโท, อสฺสยุโช.

น วุทฺธิ นีลปีตาโท, ปจฺจเย สณการเก.

ผกาโร ผุสฺสสทฺทสฺส, “สิโร”ติ สิรสํ วเท.

สิกฺขานํ สมูโห สิกฺโข, ภิกฺขานํ สมูโห ภิกฺโข. เอวํ กาโปโต, มายูโร, โกกิโล.

พุทฺเธ, อสฺส เทวตา พุทฺโธ. เอวํ ภทฺโท, มาโร, มาหินฺโท, เวสฺสวโณ, ยาโม, โสโม, นารายโณ.

สํวจฺฉรมธีเต สํวจฺฉโร. เอวํ โมหุตฺโต, เนมิตฺโต, องฺควิชฺโช, เวยฺยากรโณ, ฉนฺโท, ภาสฺโส, จนฺโท.

วสาทานํ วิสโย เทโส วาสาโท. เอวํ กุมฺโภ, สากุนฺโต, อาติสาโร.

อุทุมฺพรา อสฺมึ ปเทเส สนฺตีติ โอทุมฺพโร. สาคเรหิ นิพฺพตฺโต สาคโร. สาคลมสฺส นิวาโส สาคโล. มถุรา อสฺส นิวาโส มาถุโร. มถุรายอิสฺสโร มาถุโร. อิจฺเจวมาทโย โยเชตพฺพา.

๓๕๓, ๓๗๘. ชาตาทีนมิมิยา จ.

ชาตอิจฺเจวมาทีนมตฺเถ อิมอิยปจฺจยา โหนฺติ.

ปจฺฉา ชาโต ปจฺฉิโม. เอวํ อนฺติโม, มชฺฌิโม, ปุริโม, อุปริโม, เหฏฺฐิโม, โคปฺผิโม. โพธิสตฺตชาติยา ชาโต โพธิสตฺตชาติโย, เอวํ อสฺสชาติโย, หตฺถิชาติโย, มนุสฺสชาติโย.

อาทิคฺคหเณน นิยุตฺตตฺถาทิโตปิ ตทสฺสตฺถาทิโตปิ อิม อิย อิก อิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. อนฺโต นิยุตฺโต อนฺติโม. เอวํ อนฺติโย, อนฺติโก.

ปุตฺโต อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ ปุตฺติโม. เอวํ ปุตฺติเยว, ปุตฺติโก, กปฺปิโม, กปฺปิโย, กปฺปิโก.

จคฺคหเณน กิยปจฺจโย โหติ นิยุตฺตตฺเถ. ชาติยํ นิยุตฺโต ชาติกิโย, อนฺเธ นิยุตฺโต อนฺธกิโย, ชาติยา อนฺโธ ชจฺจนฺโธ, ชจฺจนฺเธ นิยุตฺโต ชจฺจนฺธกิโย.

๓๕๔, ๓๗๙. สมูหตฺเถ กณ ณา.

สมูหตฺเถ กณ ณอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.

ราชปุตฺตานํ สมูโห ราชปุตฺตโก. เอวํ ราชปุตฺโต, มานุสฺสโก, มานุสฺโส, มายูรโก, มายูโร, มาหึสโก, มาหึโส.

๓๕๕, ๓๘๐. คาม ชน พนฺธุ สหายาทีหิตา.

คาม ชน พนฺธุ สหายอิจฺเจวมาทีหิ ตาปจฺจโย โหติ สมูหตฺเถ.

คามานํ สมูโห คามตา. เอวํ ชนตา, พนฺธุตา, สหายตา, นครตา.

๓๕๖, ๓๘๑. ตทสฺส ฐานมิโย จ.

“ตทสฺส ฐาน” มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ อิยปจฺจโย โหติ.

มทนสฺส ฐานํ มทนิยํ, พนฺธนสฺส ฐานํ พนฺธนิยํ, มุจฺฉนสฺส ฐานํ มุจฺฉนิยํ, เอวํ รชนิยํ, กมนิยํ, คมนิยํ, ทุสฺสนิยํ, ทสฺสนิยํ.

๓๕๗, ๓๘๒. อุปมตฺถายิตตฺตํ.

อุปมตฺเถ อายิตตฺตปจฺจโย โหติ.

ธูโม วิย ทิสฺสติ อทุํ วนํ ตทิทํ ธูมายิตตฺตํ, ติมิรํ วิย ทิสฺสติ อทุํ วนํ ตทิทํ ติมิรายิตตฺตํ.

๓๕๘, ๓๘๓. ตนฺนิสฺสิตตฺเถ โล.

“ตนฺนิสฺสิตตฺเถ, ตทสฺส ฐาน”มิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ จ ลปจฺจโย โหติ.

ทุฏฺฐุ นิสฺสิตํ ทุฏฺฐุลฺลํ, เวทํ นิสฺสิตํ เวทลฺลํ, ทุฏฺฐุ ฐานํ ทุฏฺฐุลฺลํ, เวทสฺส ฐานํ เวทลฺลํ.

๓๕๙, ๓๘๔. อาลุ ตพฺพหุเล.

อาลุปจฺจโย โหติ ตพฺพหุลตฺเถ.

อภิชฺฌา อสฺส ปกติ อภิชฺฌาลุ, อภิชฺฌา อสฺส พหุลา วา อภิชฺฌาลุ.

เอวํ สีตาลุ, ธชาลุ, ทยาลุ.

๓๖๐, ๓๘๗. ณฺย ตฺต ตา ภาเว ตุ.

ณฺยตฺตตาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ ภาวตฺเถ.

อลสสฺส ภาโว อาลสฺยํ, อโรคสฺส ภาโว อาโรคฺยํ. ปํสุกูลิกสฺส ภาโว ปํสุกูลิกตฺตํ, อโนทริกสฺส ภาโว อโนทริกตฺตํ. สงฺคณิการามสฺส ภาโว สงฺคณิการามตา, นิทฺทารามสฺส ภาโว นิทฺทารามตา.

ตุคฺคหเณน ตฺตนปจฺจโย โหติ. ปุถุชฺชนตฺตนํ, เวทนตฺตนํ.

๓๖๑, ๓๘๘. ณ วิสมาทีหิ.

ณปจฺจโย โหติ วิสมาทีหิ “ตสฺส ภาโว”อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.

วิสมสฺส ภาโว เวสมํ, สุจิสฺส ภาโว โสจํ.

๓๖๒, ๓๘๙. รมณียาทิโต กณฺ.

รมณียอิจฺเจวมาทิโต กณฺ ปจฺจโย โหติ “ตสฺส ภาโว”อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.

รมณียสฺส ภาโว รามณียกํ, มนุญฺญสฺส ภาโว มานุญฺญกํ.

๓๖๓, ๓๙๐. วิเสเส ตรตมิสิกิยิฏฺฐา.

วิเสสตฺเถ ตร ตม อิสิก อิย อิฏฺฐอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.

สพฺเพ อิเม ปาปา, อยมิเมสํ วิเสเสน ปาโปติ ปาปตโร. เอวํ ปาปตโม, ปาปิสิโก, ปาปิโย, ปาปิฏฺโฐ.

๓๖๔, ๓๙๘. ตทสฺสตฺถีติ วี จ.

“ตทสฺสตฺถิ”อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ วีปจฺจโย โหติ.

เมธา ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติเมธาวี. เอวํ มายาวี.

จคฺคหเณน โสปจฺจโย โหติ. สุเมธา ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ สุเมธโส.

๓๖๕, ๓๙๙. ตปาทิโต สี.

ตปาทิโต สีปจฺจโย โหติ “ตทสฺสตฺถิ”อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.

ตโป ยสฺส อตฺถิ ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ ตปสฺสี. เอวํ ยสสฺสี, เตชสฺสี.

๒๖๖, ๔๐๐. ทณฺฑาทิโต อิกอี.

ทณฺฑาทิโต อิก อีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ “ตทสฺสตฺถิ”อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.

ทณฺโฑ ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ ทณฺฑิโก, ทณฺฑี. เอวํ มาลิโก, มาลี.

๓๖๗, ๔๐๑. มธฺวาทิโต โร.

มธุอิจฺเจวมาทิโต รปจฺจโย โหติ “ตทสฺสตฺถิ”อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.

มธุ ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ มธุโร. เอวํ กุญฺชโร,

มุคฺคโร, มุขโร, สุสิโร, (สีสโร, สุกโร, สุงฺกโร), สุภโร, สุจิโร, รุจิโร.

๓๖๘, ๔๐๒. คุณาทิโต วนฺตุ.

คุณอิจฺเจวมาทิโต วนฺตุปจฺจโย โหติ “ตทสฺสตฺถิ”อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.

คุโณ ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ คุณวา. เอวํ ยสวา, ธนวา, ปญฺญวา, พลวา, ภควา.

๓๖๙, ๔๐๓. สตฺยาทีหิ มนฺตุ.

สติอิจฺเจวมาทีหิ มนฺตุปจฺจโยโหติ “ตทสฺสตฺถิ” อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.

สติ ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ สติมา, เอวํ ชุติมา, รุจิมา, ถุติมา, ธิติมา, มติมา, ภาณุมา.

๓๗๐, ๔๐๕. สทฺธาทิโต ณ.

สทฺธาอิจฺเจวมาทิโต ณปจฺจโย โหติ “ตทสฺสตฺถิ”อิจฺเจตสฺมึ อตฺเถ.

สทฺธา ยสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีภิ สทฺโธ, เอวํ ปญฺโญ, อมจฺฉโร.

๓๗๑, ๔๐๔. อายุสฺสุการาส มนฺตุมฺหิ.

อายุสฺส อนฺโต อุกาโร อสาเทโส โหติ มนฺตุมฺหิ ปจฺจเย ปเร.

อายุ อสฺส อตฺถิ, ตสฺมึ วา วิชฺชตีติ อายสฺมา.

๓๗๒, ๓๘๕. ตปฺปกติวจเน มโย.

ตปฺปกติวจนตฺเถ มยปจฺจโย โหติ.

สุวณฺเณน ปกตํ กมฺมํ โสวณฺณมยํ. เอวํ รูปิยมยํ ชตุมยํ, รชตมยํ, อิฏฺฐกมยํ, อโยมยํ, มตฺติกา มยํ, ทารุมยํ, โคมยํ.

๓๗๓, ๔๐๖. สงฺขฺยาปูรเณ โม.

สงฺขฺยาปูรณตฺเถ มปจฺจโย โหติ.

ปญฺจนฺนํ ปูรโณ ปญฺจโม, เอวํ สตฺตโม, อฏฺฐโม, นวโม, ทสโม.

๓๗๔, ๔๐๘. ส ฉสฺสวา.

ฉสฺส สการาเทโส โหติ วา สงฺขฺยาปูรณตฺเถ.

ฉนฺนํ ปูรโณ สฏฺโฐ, ฉฏฺโฐ วา.

๓๗๕, ๔๑๒. เอกาทิโต ทสสฺสี.

เอกาทิโต ทสสฺส อนฺเต อีปจฺจโย โหติ วา สงฺขฺยาปูรณตฺเถ.

เอโก จ ทส จ เอกาทส, เอกาทสนฺนํ ปูรณี เอกาทสี. ปญฺจจ ทส จ ปญฺจทส, ปญฺจทสนฺนํ ปูรณี ปญฺจทสี. จตฺตาโร จ ทส จ จตุทฺทส, จตุทฺทสนฺนํ ปูรณี จาตุทฺทสี.

ปูรเณติ กิมตฺถํ? เอกาทส, ปญฺจทส.

๓๗๖, ๒๕๗. ทเส โส นิจฺจญฺจ.

ทสสทฺเท ปเร นิจฺจํ ฉสฺส โส โหติ.

โสฬส.

๓๗๗,.. อนฺเต นิคฺคหิตญฺจ.

ตาสํ สงฺขฺยานํ อนฺเต นิคฺคหิตาคโม โหติ.

ปญฺจทสิ, จาตุทฺทสิ.

๓๗๘, ๔๑๔. ติ จ.

ตาสํ สงฺขฺยานํ อนฺเต ติการาคโม โหติ. วีสติ, ตึสติ.

๓๗๙, ๒๕๘. ล ทรานํ.

ทการ รการานํ สงฺขฺยานํ ลการาเทโส โหติ. โสฬส, จตฺตาลีสํ.

๓๘๐, ๒๕๕. วีสติ ทเสสุ พา ทฺวิสฺส ตุ.

วีสติ ทสอิจฺเจเตสุ ทฺวิสฺส พา โหติ.

พาวีสตินฺทฺริยานิ, พารส มนุสฺสา.

ตุคฺคหเณน ทฺวิสฺส ทุ ทิ โท อาเทสา จ โหนฺติ. ทุรตฺตํ, ทิรตฺตํ, ทิคุณํ, โทหฬินี.

๓๘๑, ๒๕๔. เอกาทิโต ทสฺส ร สงฺขฺยาเน.

เอกาทิโต ทสสฺส ทการสฺส รกาโร โหติ วา สงฺขฺยาเน.

เอการส, เอกาทส, พารส, ทฺวาทส.

สงฺขฺยาเนติ กิมตฺถํ? ทฺวาทสายตนานิ.

๓๘๒, ๒๕๙. อฏฺฐาทิโต จ.

อฏฺฐอิจฺเจวมาทิโต จ ทสสทฺทสฺส ทการสฺส รการาเทโส โหติ วา สงฺขฺยาเน.

อฏฺฐารส, อฏฺฐทส.

อฏฺฐาทิโตติ กิมตฺถํ? ปญฺจทส, โสฬส.

สงฺขฺยาเนติ กิมตฺถํ? อฏฺฐทสิโก.

๓๘๓, ๒๕๓. ทฺเวกฏฺฐานมากาโร วา.

ทฺวิ เอก อฏฺฐอิจฺเจเตสมนฺโต อากาโร โหติ วา สงฺขฺยาเน.

ทฺวาทส, เอกาทส, อฏฺฐารส.

สงฺขฺยาเนติ กิมตฺถํ? ทฺวิทนฺโต, เอกทนฺโต, เอกจฺฉนฺโน, อฏฺฐตฺถมฺโภ.

๓๘๔, ๔๐๗. จตุจฺเฉหี ถ ฐา.

จตุ ฉอิจฺเจเตหิ ถ ฐอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ สงฺขฺยาปูรณตฺเถ.

จตุตฺโถ, ฉฏฺโฐ.

๓๘๕, ๔๐๙. ทฺวิตีหิ ติโย.

ทฺวิ ติอิจฺเจเตหิ ติยปจฺจโย โหติ สงฺขฺยาปูรณตฺเถ.

ทุติโย, ตติโย.

๓๘๖, ๔๑๐. ติเย ทุตาปิ จ.

ทฺวิ ติอิจฺเจเตสํ ทุ ตอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ติยปจฺจเย ปเร.

ทุติโย, ตติโย.

อปิคฺคหเณน อญฺเญสุปิ ทฺวิอิจฺเจตสฺส ทุอาเทโส โหติ. ทุรตฺตํ.

จคฺคหเณน ทฺวิอิจฺเจตสฺส ทิกาโร โหติ. ทิรตฺตํ, ทิคุณํ สงฺฆาฏึ ปารุเปตฺวา.

๓๘๗, ๔๑๑. เตสมฑฺฒูปปเทน อฑฺฒุฑฺฒ ทิวฑฺฒ ทิยฑฺฒฑฺฒติยา.

เตสํ จตุตฺถ ทุติย ตติยานํ อฑฺฒูปปทานํ อฑฺฒฑฺฒุทิวฑฺฒ ทิยฑฺฒ อฑฺฒติยาเทสา โหนฺติ, อฑฺฒูปปเทน สหนิปฺปชฺชนฺเต.

อฑฺเฒน จตุตฺโถ อฑฺฒุฑฺโฒ, อฑฺเฒน ทุติโย ทิวฑฺโฒ, อฑฺเฒน ทุติโย ทิยฑฺโฒ, อฑฺเฒน ตติโย อฑฺฒติโย.

๓๘๘, ๖๘. สรูปานเมกเสสฺวสกึ.

สรูปานํ ปทพฺยญฺชนานํ เอกเสโส โหติ อสกึ. ปุริโส จ ปุริโส จ ปุริสา.

สรูปานมิติ กิมตฺถํ? หตฺถี จ อสฺโส จ รโถ จ ปตฺติโก จ หตฺถิอสฺสรถปตฺติกา,

อสกินฺติ กิมตฺถํ? ปุริโส.

๓๘๙, ๔๑๓. คณเน ทสสฺส ทฺวิติจตุปญฺจฉสตฺตอฏฺฐนวกานํ วี ติ จตฺตาร ปญฺญา ฉ สตฺตาสนวา โยสุ, โยนญฺจีสมาสํ ฐิ ริ ตี ตุติ.

คณเน ทสสฺส ทฺวิก ติก จตุกฺก ปญฺจก ฉกฺก สตฺตกอฏฺฐก นวกานํ สรูปานํ กเตกเสสานํยถาสงฺขฺยํ วี ติ จตฺตาร ปญฺญา ฉ สตฺต อส นวอิจฺจาเทสา โหนฺติ อสกึ โยสุ, โยนญฺจ อีสํ อาสํ ฐิ ริ ติ อีติ อุติอิจฺจาเทสา โหนฺติ. ปจฺฉา ปุน นิปฺปชฺชนฺเต.

วีสํ, ตึสํ, จตฺตาลีสํ, ปญฺญาสํ, สฏฺฐิ, สตฺตริ, สตฺตติ, อสีติ, นวุติ.

อสกินฺติ กิมตฺถํ? ทส.

คณเนติ กิมตฺถํ? ทสทสกา ปุริสา.

๓๙๐, ๒๕๖. จตูปปทสฺส โลโป ตุตฺตรปทาทิจสฺส จุโจปิ นวา.

จตูปปทสฺส คณเน ปริยาปนฺนสฺส ตุการสฺส โลโป โหติ, อุตฺตรปทาทิจการสฺส จุโจปิ อาเทสา โหนฺติ นวา.

จุทฺทส, โจทฺทส, จตุทฺทส.

อปิคฺคหเณน อนุปปทสฺสาปิ ปทาทิจการสฺส. โลโป โหติ นวา, จสฺส จุโจปิ โหนฺติ. ตาลีสํ, จตฺตาลีสํ, จุตฺตาลีสํ, โจตฺตาลีสํ.

๓๙๑, ๔๒๓. ยทนุปปนฺนา นิปาตนา สิชฺฌนฺติ.

เย สทฺทา อนิทฺทิฏฺฐลกฺขณา, อกฺขรปทพฺยญฺชนโต, อิตฺถิปุมนปุํสกลิงฺคโต, นามุปสคฺคนิปาตโต, อพฺยยีภาวสมาสตทฺธิตาขฺยาตโต, คณนสงฺขฺยากาลการกปฺปโยคสญฺญาโต, สนฺธิปกติวุทฺธิโลปาคมวิการวิปริตโต, วิภตฺติวิภชนโต จ, เต นิปาตนา สิชฺฌนฺติ.

๓๙๒, ๔๑๘. ทฺวาทิโต โก’เนกตฺเถจ.

ทฺวิอิจฺเจวมาทิโต กปจฺจโย โหติ อเนกตฺเถ จ, นิปาตนา สิชฺฌนฺติ.

สตสฺส ทฺวิกํ ทฺวิสตํ, สตสฺส ติกํ ติสตํ, สตสฺส จตุกฺกํ จตุสตํ, สตสฺส ปญฺจกํ ปญฺจสตํ, สตสฺส ฉกฺกํ ฉสตํ, สตสฺส สตฺตกํ สตฺตสตํ, สตสฺส อฏฺฐกํ อฏฺฐสตํ, สตสฺส นวกํ นวสตํ, สตสฺส ทสกํ ทสสตํ, สหสฺสํ โหติ.

๓๙๓, ๔๑๕. ทสทสกํ สตํ ทสกานํ สตํ สหสฺสญฺจ โยมฺหิ.

คณเน ปริยาปนฺนสฺส ทสทสกสฺส สตํ โหติ, สตทสกสฺส สหสฺสํ โหติ โยมฺหิ ปเร.

สตํ, สหสฺสํ.

ทฺวิกาทีนํ ตทุตฺตรปทานญฺจ นิปฺปชฺชนฺเต ยถาสงฺขฺยํ. สตสฺส ทฺวิกํ (ตทิทํโหติ) ทฺวิสตํ, เอวํ ติสตํ, จตุสตํ , ปญฺจสตํ, ฉสตํ, สตฺตสตํ, อฏฺฐสตํ, นวสตํ,ทสสตํ, สหสฺสํ โหติ.

๓๙๔, ๔๑๖. ยาว ตทุตฺตริ ทสคุณิตญฺจ.

ยาว ตาสํ สงฺขฺยานํ อุตฺตริ ทสคุณิตญฺจ กาตพฺพํ.

ตํ ยถา? ทสสฺส คณนสฺส ทสคุณิตํ กตฺวา สตํ โหติ, สตสฺส ทสคุณิตํ กตฺวาสหสฺสํ โหติ, สหสฺสสฺส ทสคุณิตํ กตฺวา ทสสหสฺสํ โหติ, ทสสหสฺสสฺส ทสคุณิตํ กตฺวาสตสหสฺสํ โหติ, สตสหสฺสสฺส ทสคุณิตํ กตฺวาทสสตสหสฺสํ โหติ, ทสสตสหสฺสสฺสทสคุณิตํ กตฺวา โกฏิ โหติ, โกฏิสตสหสฺสสฺส สตคุณิตํ กตฺวา ปโกฏิ โหติ. เอวํ เสสาปิ โยเชตพฺพา.

จคฺคหณํ วิเสสนตฺถํ.

๓๙๕, ๔๑๗. สกนาเมหิ.

ยาสํ ปน สงฺขฺยานํ อนิทฺทิฏฺฐนามเธยฺยานํ สเกหิ สเกหิ นาเมหิ นิปฺปชฺชนฺเต.

สตสหสฺสานํ สตํ โกฏิ, โกฏิสตสหสฺสานํ สตํ ปโกฏิ, ปโกฏิสตสหสฺสานํ สตํ โกฏิปโกฏิ, โกฏิปโกฏิสตสหสฺสานํ สตํ นหุตํ, นหุตสตสหสฺสานํ สตํ นินฺนหุตํ, นินฺนหุตสตสหสฺสานํ สตํ อกฺโขภิณี.

ตถา พินฺทุ, อพฺพุทํ, นิรพฺพุทํ, อหหํ, อพพํ, อฏฏํ, โสคนฺธิกํ, อุปฺปลํ, กุมุทํ, ปทุมํ, ปุณฺฑริกํ, กถานํ, มหากถานํ, อสงฺขฺเยยฺยํ.

๓๙๖, ๓๖๓. เตสํ โณ โลปํ.

เตสํ ปจฺจยานํ โณ โลปมาปชฺชเต.

โคตมสฺส อปจฺจํ โคตโม. เอวํ วาสิฏฺโฐ. เวนเตยฺโย, อาลสฺยํ, อาโรคฺยํ.

๓๙๗, ๔๒๐. วิภาเค ธา จ.

วิภาคตฺเถ จ ธาปจฺจโย โหติ.

เอเกน วิภาเคน เอกธา. เอวํ ทฺวิธา, ติธา, จตุธา, ปญฺจธา, ฉธา.

เจติ กิมตฺถํ? โสปจฺจโย โหติ. สุตฺตโส, พฺยญฺชนโส, ปทโส.

๓๙๘, ๔๒๑. สพฺพนาเมหิ ปการวจเน ตุ ถา.

สพฺพนาเมหิ ปการวจนตฺเถ ถาปจฺจโย โหติ.

โส ปกาโร ตถา, ตํ ปการํ ตถา, เตน ปกาเรน ตถา, ตสฺส ปการสฺส ตถา, ตสฺมา ปการา ตถา, ตสฺส ปการสฺส ตถา, ตสฺมึ ปกาเร ตถา. เอวํ ยถา, สพฺพถา, อญฺญถา, อิตรถา.

ตุคฺคหณํ กิมตฺถํ? ถตฺถาปจฺจโย โหติ. โส ปกาโร ตถตฺถา. เอวํ ยถตฺถา. สพฺพถตฺถา, อญฺญถตฺถา, อิตรถตฺถา.

๓๙๙, ๔๒๒. กิมิเมหิ ถํ.

กึ อิมอิจฺเจเตหิ ถํปจฺจโย โหติ ปการวจนตฺเถ.

โก ปกาโร กถํ, กํ ปการํ กถํ, เกน ปกาเรน กถํ, กสฺส ปการสฺส กถํ, กสฺมา ปการา กถํ. กสฺส ปการสฺส กถํ, กสฺมึ ปกาเร กถํ, อยํ ปกาโร อิตฺถํ, อิมํ ปการํ อิตฺถํ, อิมินา ปกาเรน อิตฺถํ, อิมสฺส ปการสฺส อิตฺถํ, อิมสฺมา ปการา อิตฺถํ, อิมสฺส ปการสฺส อิตฺถํ, อิมสฺมึ ปกาเร อิตฺถํ.

๔๐๐, ๓๖๔. วุทฺธาทิสรสฺส วา’สํโยคนฺตสฺส สเณ จ.

อาทิสรสฺส วา อสํโยคนฺตสฺส อาทิพฺยญฺชนสฺส วา สรสฺส วุทฺธิ โหติ สณการเก ปจฺจเย ปเร.

อาภิธมฺมิโก, เวนเตยฺโย, วาสิฏฺโฐ, อาลสฺยํ, อาโรคฺยํ.

อสํโยคนฺตสฺเสติ กิมตฺถํ? ภคฺคโว, มนฺเตยฺโย, กุนฺเตยฺโย.

๔๐๑, ๓๗๕. มายูนมาคโม ฐาเน.

อิอุอิจฺเจเตสํ อาทิภูตานํ มา วุทฺธิ โหติ. เตสุ จ เอ โอ วุทฺธาคโม โหติ ฐาเน.

พฺยากรณมธีเต เวยฺยากรณิโก, นฺยายมธีเต เนยฺยายิโก, พฺยาวจฺฉสฺส อปจฺจํ เวยฺยาวจฺโฉ, ทฺวาเร นิยุตฺโต โทวาริโก.

๔๐๒, ๓๗๗. อาตฺตญฺจ.

อิอุอิจฺเจเตสํ อาตฺตญฺจ โหติ, ริการาคโม จ ฐาเน.

อิสิสฺส ภาโว อาริสฺยํ, อิณสฺส ภาโว อาณฺยํ, อุสภสฺส ภาโว อาสภํ,

อุชุโน ภาโว อชฺชวํ, อิจฺเจวมาที โยเชตพฺพา.

ยูนมิติ กิมตฺถํ? อปาเยสุ ชาโต อาปายิ โก.

ฐาเนติ กิมตฺถํ? เวมติโก, โอปนยิโก, โอปมายิโก, โอปายิโก.

๔๐๓, ๓๕๔. กฺวจาทิมชฺฌุตฺตรานํ ทีฆรสฺสา ปจฺจเยสุ จ.

กฺวจิ อาทิมชฺฌอุตฺตรอิจฺเจเตสํ ทีฆรสฺสา โหนฺติ ปจฺจเยสุ จ อปจฺจเยสุ จ.

อาทิทีโฆ ตาว— ปากาโร, นีวาโร, ปาสาโท, ปากโฏ, ปาติโมกฺโข, ปาฏิกงฺโข อิจฺเจวมาทิ.

มชฺเฌทีโฆ ตาว— องฺคมาคธิโก, โอรพฺภมาควีโก อิจฺเจวมาทิ.

อุตฺตรทีโฆ ตาว— ขนฺตี ปรมํ ตโป ติติกฺขา, อญฺชนา คิริ, โกฏรา วนํ, องฺคุลี อิจฺเจวมาทิ.

อาทิรสฺโส ตาว— ปเคว อิจฺเจวมาทิ.

มชฺเฌรสฺโส ตาว— สุเมธโส สุวณฺณธเรหิ อิจฺเจวมาทิ.

อุตฺตรรสฺโส ตาว— โภวาทิ นาม โส โหติ, ยถาภาวิ คุเณน โส อิจฺเจวมาทิ.

อญฺเญปิ ยถาชินวจนานุปโรเธน โยเชตพฺพา.

จคฺคหเณน อปจฺจเยสุ จาติ อตฺถํ สมุจฺเจติ.

๔๐๔, ๓๗๐. เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา จ.

เตสุ อาทิมชฺฌุตฺตเรสุ ยถาชินวจนานุปโรเธน กฺวจิ วุทฺธิ โหติ, กฺวจิ โลโป โหติ, กฺวจิ อาคโม โหติ, กฺวจิ วิกาโร โหติ, กฺวจิ วิปรีโต โหติ, กฺวจิ อาเทโส โหติ.

อาทิวุทฺธิ ตาว— อาภิธมฺมิโก, เวนเตยฺโย อิจฺเจวมาทิ.

มชฺเฌวุทฺธิ ตาว— สุขเสยฺยํ, สุขการิ ทานํ, สุขการิ สีลํ อิจฺเจวมาทิ.

อุตฺตรวุทฺธิ ตาว— กาลิงฺโค, มาคธิโก, ปจฺจกฺขธมฺมา อิจฺเจวมาทิ.

อาทิโลโป ตาว— ตาลีสํ อิจฺเจวมาทิ.

มชฺเฌโลโป ตาว— กตฺตุกาโม, กุมฺภการปุตฺโต, เวทลฺลํ อิจฺเจวมาทิ.

อุตฺตรโลโป ตาว— ภิกฺขุ, ภิกฺขุนี อิจฺเจวมาทิ.

อาทิอาคโม ตาว— วุตฺโต ภควตา อิจฺเจวมาทิ.

มชฺเฌอาคโม ตาว— สสีลวา, สปญฺญวา อิจฺเจวมาทิ.

อุตฺตรอาคโม ตาว— เวทลฺลํ อิจฺเจวมาทิ.

อาทิวิกาโร ตาว— อาริสฺยํ, อาณฺยํ, อาสภํ, อชฺชวํ อิจฺเจวมาทิ.

มชฺเฌวิกาโร ตาว— วราริสฺยํ, ปราริสฺยํ อิจฺเจวมาทิ.

อุตฺตรวิกาโร ตาว— ยานิ, ตานิ, สุขานิ อิจฺเจวมาทิ.

อาทิวิปรีโต ตาว— อุคฺคเต สูริเย อุคฺคจฺฉติ อิจฺเจวมาทิ.

มชฺเฌวิปรีโต ตาว— สมุคฺคจฺฉติ, สมุคฺคเต สูริเย อิจฺเจวมาทิ.

อุตฺตรวิปรีโต ตาว— ทิคุ, ทิคุณํ อิจฺเจวมาทิ.

อาทิอาเทโส ตาว— ยูนํ อิจฺเจวมาทิ.

มชฺเฌอาเทโส ตาว— นฺยาโยคา อิจฺเจวมาทิ.

อุตฺตรอาเทโส ตาว— สพฺพเสยฺโย, สพฺพเสฏฺโฐ, จิตฺตํ อิจฺเจวมาทิ.

เอวํ ยถาชินวจนานุปโรเธน สพฺพตฺถ โยเชตพฺพา.

๔๐๕, ๓๖๕. อยุวณฺณานญฺจาโย วุทฺธิ.

อ อิติ อกาโร, อิ อีอิติ อิวณฺโณ, อุ อูอิติ อุวณฺโณ, เตสํ อการอิวณฺณุวณฺณานํ อา เอ โอวุทฺธิโย โหนฺติ ยถาสงฺขฺยํ, อา อี อูวุทฺธิ จ. อาภิธมฺมิโก, เวนเตยฺโย, โอฬุมฺปิโก.

ปุน วุทฺธิคฺคหณํ กิมตฺถํ? อุตฺตรปทวุทฺธิภาวตฺถํ, องฺคมคเธหิ อาคตาติ องฺคมาคธิกา. นิคมชนปเทสุ ชาตาติ เนคมชานปทา. ปุริมชนปเทสุ ชาตาติ โปริมชานปทา. สตฺตาเห นิยุตฺโตติ สตฺตาหิกา, จตุวิชฺเช นิยุตฺโตติ จาตุวิชฺชิกา. อิจฺเจวมาที โยเชตพฺพา.

วุทฺธิอิจฺจเนน กฺวตฺโถ? วุทฺธาทิสรสฺส วา’สํโยคนฺตสฺส สเณ จ.

อิติ นามกปฺเป ตทฺธิตกปฺโป อฏฺฐโม กณฺโฑ.

ตทฺธิตกปฺโป นิฏฺฐิโต.