มหากัจจายนไวยากรณ์_๔. สมาสกัปป์

๔. สมาสกปฺป

สตฺตมกณฺฑ

๓๑๖, ๓๓๑. นามานํ สมาโส ยุตฺตตฺโถ.

เตสํ นามานํ ปยุชฺชมานปทตฺถานํ โย ยุตฺตตฺโถ, โส สมาสสญฺโญ โหติ.

กถินทุสฺสํ, อาคนฺตุกภตฺตํ, ชีวิตินฺทฺริยํ, สมณพฺราหฺมณา, สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา, พฺราหฺมณ คหปติกา.

นามานมิติ กิมตฺถํ? เทวทตฺโต ปจติ, ยญฺญทตฺโต ปจติ.

ยุตฺตตฺโถติ กิมตฺถํ? ภโต รญฺโญ ปุตฺโต เทวทตฺตสฺส.

สมาสอิจฺจเนน กฺวตฺโถ? กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต.

๓๑๗, ๓๓๒. เตสํ วิภตฺติโย โลปา จ.

เตสํ ยุตฺตตฺถานํ สมาสานํ วิภตฺติโย โลปา จ โหนฺติ.

กถินทุสฺสํ, อาคนฺตุกภตฺตํ.

เตสํคหเณน สมาสตทฺธิตาขฺยาตกิตกานํ วิภตฺติปจฺจยปทกฺขราคมา จ โลปา โหนฺติ. วาสิฏฺโฐ, เวนเตยฺโย.

จคฺคหณ มวธารณตฺถํ, ปภงฺกโร, อมตทฺทโท, เมธงฺกโร, ทีปงฺกโร.

๓๑๘, ๓๓๓. ปกติ จสฺส สรนฺตสฺส.

ลุตฺตาสุ วิภตฺตีสุ อสฺส สรนฺตสฺส ลิงฺคสฺส ปกติรูปานิ โหนฺติ.

จกฺขุโสตํ, มุขนาสิกํ, ราชปุตฺโต, ราชปุริโส.

๓๑๙, ๓๓๐. อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก อพฺยยีภาโว.

อุปสคฺคนิปาตปุพฺพโก สมาโส อพฺยยีภาวสญฺโญ โหติ.

นครสฺส สมีเป ปวตฺตติ กถา อิติ อุปนครํ, ทรถานํ อภาโว นิทฺทรถํ, มกสานํ อภาโว นิมฺมกสํ, วุฑฺฒานํ ปฏิปาฏิ ยถาวุฑฺฒํ, เย เย วุฑฺฒา วา ยถาวุฑฺฒํ, ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีวํ, จิตฺตมธิกิจฺจ ปวตฺตนฺติ เต ธมฺมาติ อธิจิตฺตํ, ปพฺพตสฺส ติโร ติโรปพฺพตํ, โสตสฺส ปติ ปวตฺตติ นาวาอิติ ปติโสตํ, ปาสาทสฺส อนฺโต อนฺโตปาสาทํ.

อพฺยยีภาวมิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อํวิภตฺตีน มการนฺตา อพฺยยีภาวา.

๓๒๐, ๓๓๕. โส นปุํสกลิงฺโค.

โส อพฺยยีภาวสมาโส นปุํสกลิงฺโคว ทฏฺฐพฺโพ.

กุมารีสุ อธิกิจฺจ ปวตฺตติ กถา อิติ อธิกุมาริ, วธุยา สมีเป ปวตฺตติ กถา อิติ อุปวธุ, คงฺคาย สมีเป ปวตฺตติ กถา อิติ อุปคงฺคํ, มณิกาย สมีเป ปวตฺตติ กถา อิติ อุปมณิกํ.

๓๒๑, ๓๔๙. ทิคุสฺเสกตฺตํ.

ทิคุสฺส สมาสสฺส เอกตฺตํ โหติ, นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ.

ตโย โลกา ติโลกํ, ตโย ทณฺฑา ติทณฺฑํ, ตีณิ นยนานิ ตินยนํ, ตโย สิงฺคา ติสิงฺคํ. จตสฺโส ทิสา จตุทฺทิสํ, ปญฺจ อินฺทฺริยานิ ปญฺจินฺทฺริยํ.

๓๒๒, ๓๕๙. ตถา ทฺวนฺเท ปาณิ ตูริย โยคฺคเสนงฺคขุทฺทชนฺตุก วิวิธวิรุทฺธ วิสภาคตฺถาทีนญฺจ.

ตถา ทฺวนฺเท สมาเส ปาณิ ตูริย โยคฺค เสนงฺคขุทฺทชนฺตุก วิวิธวิรุทฺธ วิสภาคตฺถอิจฺเจวมาทีนํ

เอกตฺตํ โหติ, นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ.

ตํ ยถา? จกฺขุ จ โสตญฺจ จกฺขุโสตํ, มุขญฺจ นาสิกา จ มุขนาสิกํ, ฉวิมํสญฺจ โลหิตญฺจ ฉวิมํสโลหิตํ. เอวํ ปาณฺยงฺคตฺเถ.

สงฺโข จ ปณโว จ สงฺขปณวํ, คีตญฺจ วาทิตญฺจ คีตวาทิตํ, ททฺทริ จ ฑิณฺฑิโม จ ททฺทริฑิณฺฑิมํ. เอวํ ตูริยงฺคตฺเถ.

ผาโล จ ปาจนญฺจ ผาลปาจนํ, ยุคญฺจ นงฺคลญฺจ ยุคนงฺคลํ. เอวํ โยคฺคงฺคตฺเถ.

อสิ จ จมฺมญฺจ อสิจมฺมํ, ธนุ จ กลาโป จ ธนุกลาปํ, หตฺถี จ อสฺโส จ หตฺถิญ อสฺสํ, รโถ จ ปตฺติโก จ รถปตฺติกํ. เอวํ เสนงฺคตฺเถ.

ฑํสา จ มกสา จ ฑํสมกสํ, กุนฺโถ จ กิปิลฺลิโก จ กุนฺถกิปิลฺลิกํ, กีโฏ จ สรีสโป จ กีฏสรีสปํ. เอวํ ขุทฺทชนฺตุกตฺเถ.

อหิ จ นกุโล จ อหินกุลํ, พิฬาโร จ มูสิโก จ พิฬารมูสิกํ, กาโก จ อุลูโก จ กาโกลูกํ. เอวํ วิวิธวิรุทฺธตฺเถ.

สีลญฺจ ปญฺญาณญฺจ สีลปญฺญาณํ, สมโถ จ วิปสฺสนา จ สมถวิปสฺสนํ, วิชฺชา จ จรณญฺจ วิชฺชาจรณํ. เอวํ วิสภาคตฺเถ.

อาทิคฺคหณํ กิมตฺถํ? ทาสี จ ทาโส จ ทาสิทาสํ, อิตฺถี จ ปุมา จ อิตฺถิปุมํ, ปตฺโต จ จีวรญฺจ ปตฺตจีวรํ, ฉตฺตญฺจ อุปาหนา จ ฉตฺตุปาหนํ, ติกญฺจ จตุกฺกญฺจ ติกจตุกฺกํ, เวโน จ รถกาโร จ เวนรถการํ, สากุณิโก จ มาควิโก จ สวกุณิกมาควิกํ, ทีโฆ จ มชฺฌิโม จ ทีฆมชฺฌิมํ อิจฺเจวมาทิ.

๓๒๓, ๓๖๐. วิภาสา รุกฺข ติณ ปสุข น ธญฺญ ชนปทาทีนญฺจ.

รุกฺขติณ ปสุ ธน ธญฺญชนปทอิจฺเจวมาทีนํ วิภาสา เอกตฺตํ โหติ, นปุํสกลิงฺคตฺตญฺจ ทฺวนฺเท สมาเส. อสฺสตฺโถ จ กปีตโน จ อสฺสตฺถกปีตนํ, อสฺสตฺถกตนา วา.

อุสีรญฺจ พีรณญฺจ อุสีรพีรณํ, อุสีรพีรณา วา. อโช จ เอฬโก จ อเชฬกํ, อเชฬกา วา.

หิรญฺญญฺจ สุวณฺณญฺจ หิรญฺญสุวณฺณํ, หิรญฺญสุวณฺณา วา. สาลิ จ ยโว จ สาลิยวํ, สาลิยวา วา.

กาสี จ โกสลา จ กาสิโกสลํ, กาสิโกสลา วา.

อาทิคฺคหณํ กิมตฺถํ? สาวชฺชญฺจ อนวชฺชญฺจ สาวชฺชานวชฺชํ, สาวชฺชา นวชฺชาวา.

หีนญฺจ ปณีตญฺจ หีนปณีตํ. หีนปณีตา วา. กณฺโห จ สุกฺโก จ กณฺหสุกฺกํ, กณฺหสุกฺกา วา.

๓๒๔, ๓๓๙. ทฺวิปเท ตุลฺยาธิกรเณ กมฺมธารโย.

ทฺเว ปทานิ ตุลฺยาธิกรณานิ ยทา สมสฺยนฺเต, ตทา โส สมาโส กมฺมธารยสญฺโญ โหติ.

มหนฺโต จ โส ปุริโส จาติ มหาปุริโส, กณฺโห จ โส สปฺโป จาติ กณฺหสปฺโป, นีลญฺจ ตํ อุปฺปลญฺจาติ นีลุปฺปลํ, โลหิตญฺจ ตํ จนฺทนญฺจาติ โลหิตจนฺทนํ, พฺราหฺมณี จ สา ทาริกา จาติ พฺราหฺมณทาริกา, ขตฺติยา จ สา กญฺญา จาติ ขตฺติยกญฺญา.

กมฺมธารยอิจฺจเนน กฺวตฺโถ? กมฺมธารยสญฺเญ จ.

๓๒๕, ๓๔๘. สงฺขฺยาปุพฺโพ ทิคุ.

สงฺขฺยาปุพฺโพ กมฺมธารยสมาโส ทิคุสญฺโญ โหติ.

ตีณิ มลานิ ติมลํ, ตีณิ ผลานิ ติผลํ, ตโย โลกา ติโลกํ, ตโย ทณฺฑา ติทณฺฑํ, จตสฺโส ทิสา จตุทฺทิสํ, ปญฺจ อินฺทฺริยานิ ปญฺจินฺทฺริยํ, สตฺต โคทาวริโย สตฺตโคทาวรํ.

ทิคุอิจฺจเนน กฺวตฺโถ? ทิคุสฺเส กตฺตํ.

๓๒๖, ๓๔๑. อุเภ ตปฺปุริสา.

อุเภ ทิคุกมฺมธารยสมาสา ตปฺปุริสสญฺญา โหนฺติ.

น พฺราหฺมโณ อพฺราหฺมโณ, น วสโล อวสโล, น ภิกฺขุ อภิกฺขุ, น ปญฺจวสฺสํ อปญฺจวสฺสํ, น ปญฺจปูลี อปญฺจปูลี, น สตฺตโคทาวรํอสตฺตโคทาวรํ, น ทสควํ อทสควํ, น ปญฺจควํ อปญฺจควํ.

ตปฺปุริสอิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อตฺตํ นสฺส ตปฺปุริเส.

๓๒๗, ๓๕๑. อมาทโย ปรปเทภิ.

ตา อมาทโย นาเมหิ ปรปเทภิ ยทา สมสฺยนฺเต, ตทา โส สมาโส ตปฺปุริสสญฺโญ โหติ.

ภูมึ คโต ภูมิคโต, สพฺพรตฺตึ โสภโณ สพฺพรตฺติโสภโณ. อปายํ คโต อปายคโต, อิสฺสเรน กตํ อิสฺสรกตํ, สลฺเลน วิทฺโธ สลฺลวิทฺโธ, กถินสฺส ทุสฺสํ กถินทุสฺสํ, อาคนฺตุกสฺส ภตฺตํ อาคนฺตุกภตฺตํ, เมถุนา อเปโต เมถุนาเปโต, โจราภยํ โจรภยํ, รญฺโญปุตฺโต ราชปุตฺโต, ธญฺญานํ ราสิ ธญฺญราสิ, รูเป สญฺญา รูปสญฺญา, สํสาเร ทุกฺขํ สํสารทุกฺขํ.

๓๒๘, ๓๕๒. อญฺญปทตฺเถสุ พหุพฺพีหิ.

อญฺเญสํ ปทานํ อตฺเถสุ ทฺเว นามานิ พหูนิ นามานิ ยทา สมสฺยนฺเต, ตทา โส สมาโส พหุพฺพีหิ สญฺโญ โหติ.

อาคตา สมณา อิมํ สงฺฆารามํ โสยํ อาคตสมโณ, สงฺฆาราโม.

ชิตานิ อินฺทฺริยานิ อเนน สมเณน โสยํ ชิตินฺทฺริโย, สมโณ.

ทินฺโน สุงฺโก ยสฺส รญฺโญ โสยํ ทินฺนสุงฺโก, ราชา.

นิคฺคตา ชนา อสฺมา คามา โสยํ นิคฺคตชโน, คาโม.

ฉินฺโน หตฺโต ยสฺส ปุริสสฺส โสยํ ฉินฺนหตฺโถ, ปุริโส.

สมฺปนฺนานิ สสฺสานิ ยสฺมึ ชนปเท โสยํ สมฺปนฺนสสฺโส, ชนปโท.

นิคฺโรธสฺส ปริมณฺฑโล นิคฺโรธปริมณฺฑโล,

นิคฺโรธปริมณฺฑโล อิว ปริมณฺฑโล โย ราชกุมาโร โสยํ นิคฺโรธปริมณฺฑโล.

อถ วา นิคฺโรธปริมณฺฑโล อิว ปริมณฺฑโล ยสฺส ราชกุมารสฺส โสยํ นิคฺโรธปริมณฺฑโล, ราชกุมาโร.

จกฺขุโน ภูโต จกฺขุภูโต, จกฺขุภูโต อิว ภูโต โย ภควา โสยํ จกฺขุภูโต, ภควา.

สุวณฺณสฺส วณฺโณ สุวณฺณวณฺโณ, สุวณฺณวณฺโณ วิย วณฺโณ ยสฺส ภควโต โสยํ สุวณฺณวณฺโณ, ภควา.

พฺรหฺมุโน สโร พฺรหฺมสฺสโร, พฺรหฺมสฺสโร วิย สโร ยสฺส ภควโต โสยํ พฺรหฺมสฺสโร, ภควา.

สยํ ปติต ปณฺณ ปุปฺผผลวายุโตยาหาราติ ปณฺณญฺจ ปุปฺผญฺจ ผลญฺจ ปณฺณปุปฺผผลานิ, สยเมว ปติตานิ สยํปติตานิ, สยํปติตานิ จ ตานิ ปณฺณปุปฺผผลานิ เจติ สยํปติตปณฺณปุปฺผผลานิ วายุ จ โตยญฺจ วายุโตยานิ, สยํปติตปณฺณปุปฺผผลานิ จ วายุโตยานิ จ สยํปติตปณฺณปุปฺผผลวายุโตยานิ.

สยํปติตปณฺณปุปฺผผลวายุโตยานิ อาหารา เยสํ เต สยํปติตปณฺณปุปฺผผลวายุโตยาหารา, อิสโย.

ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺฐา วุตฺตเมว. อยํ ปน ทฺวนฺทกมฺมธารยคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณปหุพฺพีหิ.

อถ วา— สยํปติตปณฺณปุปฺผผลวายุโตเยหิ อาหารา เยสํ เต สยํปติตปณฺณปุปฺผผลวายุโตยาหารา. อยํ ปน ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ.

นานา ทุมปติต ปุปฺผวาสิต สานูติ นานาปการา ทุมา นานาทุมา, นานาทุเมหิ ปติตานิ นานาทุมปติ ตานิ, นานาทุมปติตานิ จ ตานิ ปุปฺผานิ เจติ นานาทุมปติตปุปฺผานิ, นานาทุมปติตปุปฺเผหิ วาสิตา นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตา, นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตา สานู ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตสานุ, ปพฺพตราชา. อยํ ปน กมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.

อถ วา— วาสิตา สานู วาสิตสานุ, สาเปกฺขตฺเต สติปิ คมกตฺตาสมาโส.

นานาทุมปติตปุปฺเผหิ วาสิตสานู ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ นานาทุมปติตปุปฺผวาสิตสานุ, ปพฺพตราชา. อยํ ปน ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ.

พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฏติ อมฺพุํ ธาเรตีติ อมฺพุธโร, โก โส? ปชฺชุนฺโน.

วิวิธา อาลมฺโพ พฺยาลมฺโพ, พฺยาลมฺโพ จ โส อมฺพุธโร จาติ พฺยาลมฺพมฺพุธโร,

พฺยาลมฺพมฺพุธรสฺส พินฺทู พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทู, พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทูหิ จุมฺพิโต พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิโต, พฺยาลมฺพมฺพุเรพินฺทุจุมฺพิโต กูโฏ ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฏ. อยํ ปน กมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.

อถ วา— จุมฺพิโต กูโฏ จุมฺพิตกูโฏ, สาเปกฺขตฺเต สติปิ คมกตฺตาสมาโส.

พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทูหิ จุมฺพิตกูโฏ ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ พฺยาลมฺพมฺพุธรพินฺทุจุมฺพิตกูโฏ.

อยํ ปน ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ.

อมิตพลปรกฺกมชุตีติ น มิตา อมิตา, พลญฺจ ปรกฺกโม จ ชุติ จ พลปรกฺกมชุติโย, อมิตา พลปรกฺกมชุติโย ยสฺส โสยํ อมิตพลปรกฺกมชุติ. อยํ ปน กมฺมธารยทฺวนฺทคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.

ปีโณรกฺขํสพาหูติ อุโร จ อกฺขญฺจ อํโส จ พาหุ จ อุรกฺขํสพาหโว, ปีณา อุรกฺขํสพาหโว ยสฺส ภควโต โสยํ ปีโณรกฺขํสพาหุ. อยํ ปน ทฺวนฺทวพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.

ปีณคณฺฑวทนถนูรุชฆนาติ คณฺโฑ จ วทนญฺจ ถโน จ อูรุ จ ชฆนญฺจ คณฺฑวทนถนูรุชฆนา, ปีณา คณฺฑวทนถนูรุชฆนา ยสฺสา สายํ ปีณคณฺฑวทนถนูรุชฆนา. อยมฺปิ ทฺวนฺทคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.

ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสลสงฺฆฏฺฏิตจรโณติ สุรา จ อสุรา จ ครุฑา จ มนุชา จ ภุชคา จ คนฺธพฺพา จ สุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพา,

ปวรา จ เต สุราสุรครุฑมนุชภุชค คนฺธพฺพาเจติ ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพา,

ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพานํ มกุฏานิ ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏานิ,

ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏานํ กูฏานิ ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏานิ,

ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูเฏสุ จุมฺพิตา ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตา,

ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตา จ เต เสลา จาติ ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสลา,

ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสเลหิ สงฺฆฏฺฏิตา ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสลสงฺฆฏฺฏิตา,

ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสลสงฺฆฏฺฏิตา จรณา ยสฺส ตถาคตสฺส โสยํ ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสลสงฺฆฏฺฏิตจรโณ, ตถาคโต, อยํ ปน ทฺวนฺทกมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.

อถ วา—สงฺฆฏฺฏิตา จรณา สงฺฆฏฺฏิตจรณา, สาเปกฺขตฺเต สติปิ คมกตฺตาสมาโส.

ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสเลหิสงฺฆฏฺฏิตจรณา ยสฺส ตถาคตสฺส โสยํ ปวรสุราสุรครุฑมนุชภุชคคนฺธพฺพมกุฏกูฏจุมฺพิตเสลสงฺฆฏฺฏิตจรโณ. อยํ ปน ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ.

จตุทฺทิโสติ จตสฺโส ทิสา ยสฺส โสยํ จตุทฺทิโส, ภควา.

ปญฺจจกฺขูติ ปญฺจ จกฺขูนิ ยสฺส ตถาคตสฺส โสยํ ปญฺจจกฺขุ, ตถาคโต.

ทสพโลติ ทส พลานิ ยสฺส โสยํ ทสพโล, ภควา.

อนนฺตญาโณติ นสฺส อนฺโต อนนฺตํ, อนนฺตํ ญาณํ ยสฺส ตถาคตสฺส โสยํ อนนฺตญาโณ, ตถาคโต.

อมิตฆนสรีโรติ น มิตํ อมิตํ, ฆนํ เอว สรีรํ ฆนสรีรํ, อมิตํ ฆนสรีรํ ยสฺส ตถาคตสฺส โสยํ อมิตฆนสรีโร, ตถาคโต.

อมิตพลปรกฺกมปตฺโตติ น มิตา อมิตา, พลญฺจ ปรกฺกโม จ พลปรกฺกมา, อมิตาเอว พลปรกฺกมา อมิตพลปรกฺกมา, อมิตพลปรกฺกมา ปตฺตา เยน โสยํ อมิตพลปรกฺกมปตฺโต, ภควา. อยํ ปน กมฺมธารยทฺวนฺทคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.

มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺโขปโสภิตกนฺทโรติ มตฺตา เอว ภมรา มตฺตภมรา, มตฺตภมรานํ คณา มตฺตภมรคณา, มตฺตภมรคเณหิ จุมฺพิตานิ มตฺตภมรณจุมฺพิตานิ, วิกสิตานิ เอว ปุปฺผานิ วิกสิตปุปฺผานิ, มตฺตภมรคณจุมฺพิตานิ วิกสิตปุปฺผานิ เยสํ เตหิ มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผา, วลฺลิ จ นาครุกฺโข จ มลฺลินาครุกฺขา, มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผา จ เต วลฺลินาครุกฺขา เจติ มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺขา, มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺเขหิ

อุปโสภิตานิ มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺโขปโสภิตานิ,

มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺโขปโสภิตานิ กนฺทรานิ ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺโขปโสภิตกนฺทโร, ปพฺพตราชา.

อยํ ปน ทฺวนฺทกมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.

อถ วา—อุปโสภิตานิ กนฺทรานิ อุปโสภิตกนฺทรานิ, สาเปกฺขตฺเต สติปิ คมกตฺตา สมาโส.

มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺเขหิ อุปโสภิตกนฺทรานิ ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ

มตฺตภมรคณจุมฺพิตวิกสิตปุปฺผวลฺลินาครุกฺโขปโสภิตกนฺทโร, ปพฺพตราชา.

อยํ ปน ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ.

นานา รุกฺข ติณ ปติต ปุปฺโผปโสภิต กนฺทโรติ รุกฺโข จ ติณญฺจ รุกฺขติณานิ, นานา ปการานิ เอว รุกฺขติณานิ นานารุกฺขติณานิ, นานารุกฺขติเณหิ ปติตานิ นานารุกฺขติณปติตานิ, นานารุกฺขติณปติตานิ จ ตานิ ปุปฺผานิ เจติ นานารุกฺขติณปติตปุปฺผานิ, นานารุกฺขติณปติตปุปฺเผหิอุปโสภิตานิ นานารุกฺขติณปติต ปุปฺโผปโสภิตานิ, นานารุกฺขติณปติตปุปฺโผปโสภิตานิ กนฺทรานิ ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ นานารุกฺขติณปติตปุปฺโผปโสภิตกนฺทโร, ปพฺพตราชา. อยํ ปน ทฺวนฺทกมฺมธารยตปฺปุริสคพฺโภ ตุลฺยาธิกรณพหุพฺพีหิ.

อถ วา—อุปโสภิตานิ เอว กนฺทรานิ อุปโสภิตกนฺทรานิ, (สาเปกฺขตฺเต สติปิ คมกตฺตา สมาโส.)

นานารุกฺขติณปติตปุปฺเผหิ อุปโสภิตกนฺทรานิ ยสฺส ปพฺพตราชสฺส โสยํ

นานารุกฺขติณปติตปุปฺโผปโสภิตกนฺทโร, ปพฺพตราชา. อยํ ปน ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ.

นานา มุสล ผาล ปพฺพต ตรุ กลิงฺคร สร ธนุคทาสิ โตมรหตฺถาติ มุสโล จ ผาโล จ ปพฺพโต จ ตรุ จ กลิงฺคโร จ สโร จ ธนุ จ คทา จอสิ จ โตมโร, จ มุสลผาลปพฺพตตรุกลิงฺครสรธนุคทาสิโตมรา,

นานา ปการา เอว มุสลผาลปพฺพตตรุกลิงฺครสรธนุคทาสิโตมรา นานามุสลผาลปพฺพตตรุกลิงฺครสรธนุคทาสิโตมรา, นานามุสลผาลปพฺพตตรุกลิงฺครสรธนุคทาสิโตมรา หตฺเถสุ เยสํ เต นานามุสลผาลปพฺพตตรุกลิงฺคร สรธนุคทาสิโตมรหตฺถา.

อยํ ปน ทฺวนฺทกมฺมธารยคพฺโภ ภินฺนาธิกรณพหุพฺพีหิ.

พหุพฺพีหิ อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? พหุพฺพีหิมฺหิ จ.

๓๒๙, ๓๕๗. นามานํ สมุจฺจโย ทฺวนฺโท.

นามานํ เอกวิภตฺติกานํ โย สมุจฺจโย, โส ทฺวนฺทสญฺโญ โหติ.

จนฺทิมา จ สูริโย จ จนฺทิมสูริยา, สมโณ จ พฺราหฺมโณ จ สมณพฺราหฺมณา,

สาริปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา,

พฺราหฺมโณ จ คหปติโก จ พฺราหฺมณคหปติกา,

ยโม จ วรุโณ จ ยมวรุณา, กุเวโร จ วาสโว จ กุเวรวาสวา.

ทฺวนฺทอิจฺจเนน กฺวตฺโถ? ทฺวนฺทฏฺฐา วา.

๓๓๐, ๓๔๐. มหตํ มหา ตุลฺยาธิกรเณ ปเท.

เตสํ มหนฺตสทฺทานํ มหาอาเทโส โหติ ตุลฺยาธิกรเณ ปเท.

มหนฺโต จ โส ปุริโส จาติ มหาปุริโส, มหนฺตี จ สา เทวี จาติ มหาเทวี,

มหนฺตญฺจ ตํ พลญฺจาติ มหาพลํ, มหนฺโต จ โส นาโค จาติ มหานาโค,

มหนฺโต จ โส ยโส จาติ มหายโส, มหนฺตญฺจ ตํ ปทุมวนญฺจาติ มหาปทุมวนํ,

มหนฺตี จ สา นที จาติ มหานที, มหนฺโต จ โส มณิ จาติ มหามณิ,

มหนฺโต จ โส คหปติโก จาติ มหาคหปติโก, มหนฺตญฺจ ตํ ธนญฺจาติ มหาธนํ,

มหนฺโต จ โส ปุญฺโญ จาติ มหาปุญฺโญ.

พหุวจนคฺคหเณน กฺวจิ มหนฺต สทฺทสฺส มหาเทโส โหติ.

มหนฺตญฺจ ตํ ผลญฺจาติ มหปฺผลํ, มหพฺพลํ, เอวํ มหทฺธนํ, มหพฺภยํ.

๓๓๑, ๓๕๓. อิตฺถิยํ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว เจ.

อิตฺถิยํ ตุลฺยาธิกรเณ ปเท เจ ภาสิตปุมิตฺถี ปุมาว ทฏฺฐพฺพา.

ทีฆา ชงฺฆา ยสฺส โสยํ ทีฆชงฺโฆ, กลฺยาณภริโย, ปหูตปญฺโญ.

ภาสิตปุเมติ กิมตฺถํ? พฺราหฺมณพนฺธุ จ สา ภริยา จาติ พฺราหฺมณพนฺธุภริยา.

๓๓๒, ๓๔๓. กมฺมธารยสญฺเญ จ.

กมฺมธารยสญฺเญ จ สมาเส อิตฺถิยํ ตุลฺยาธิกรเณ ปเท ปุพฺเพ ภาสิตปุมิตฺถี เจ, ปุมาว ทฏฺฐพฺพา.

พฺราหฺมณทาริกา, ขตฺติยกญฺญา, ขตฺติยกุมาริกา.

ภาสิตปุเมติ กิมตฺถํ? ขตฺติยพนฺธุทาริกา, พฺราหฺมณพนฺธุทาริกา.

๓๓๓, ๓๔๔. อตฺตํ นสฺส ตปฺปุริเส.

นสฺส ปทสฺส ตปฺปุริเส อุตฺตรปเท อตฺตํ โหติ.

น พฺราหฺมโณ อพฺราหฺมโณ, อวสโล, อภิกฺขุ, อปญฺจวสฺสํ, อปญฺจควํ.

๓๓๔, ๓๔๕. สเร อนฺ.

นสฺส ปทสฺส ตปฺปุริเส อน อาเทโส โหติ สเร ปเร.

น อสฺโส อนสฺโส, อนิสฺสโร, อนริโย.

๓๓๕, ๓๔๖. กท กุสฺส.

กุอิจฺเจตสฺส กท โหติ สเร ปเร.

กุจฺฉิตํ อนฺนํ กทนฺนํ, กุจฺฉิตํ อสนํ กทสฺสนํ.

สเรติ กิมตฺถํ? กุจฺฉิตา ทารา เยสํ (อปุญฺญการานํ) เต โหนฺตีติ กุทารา,

กุชนา. เอวํ กุปุตฺตา, กุเคหา, กุวตฺถา, กุทาสา.

๓๓๖, ๓๔๗. กา’ปฺปตฺเถสุ จ.

กุอิจฺเจตสฺส กา โหติ อปฺปตฺเถสุ จ.

กาลวณํ, กาปุปฺผํ.

พหุวจนคฺคหณํ กิมตฺถํ? กุอิจฺเจตสฺส อนปฺปตตฺเถสุปิ กฺวจิ กา โหติ,

กาปุริสา.

๓๓๗, ๓๕๐. กฺวจิ สมาสนฺตคตานมการนฺโต.

สมาสนฺตคตานํ นามานมนฺโต สโร กฺวจิ อกาโร โหติ.

เทวานํ ราชา เทวราโช, เทวราชา, เทวานํ สขา เทวสโข, เทวสขา,

ปญฺจ อหานิ ปญฺจาหํ, สตฺตาหํ, ปญฺจควํ, ฉตฺตุปาหนํ, อุปสรทํ, วิสาลกฺโข, วิมุโข.

การคฺคหณํ กิมตฺถํ? อาการนฺต อิการนฺตา จ โหนฺติ, ปจฺจกฺขา ธมฺมา ยสฺส โสยนฺติ ปจฺจกฺขธมฺมา,

สุรภิโน คนฺโธ สุรภิคนฺธิ, สุนฺทโร คนฺโธ สุคนฺธิ, ปูติโน คนฺโธ ปูติคนฺธิ, กุจฺฉิโต คนฺโธ กุคนฺธิ,

ทุฏฺฐุ คนฺโธ ยสฺส โสยนฺติ ทุคนฺธิ, ปูติ เอว คนฺโธ ปูติคนฺธิ.

นทีอนฺตา จ กตฺตุอนฺตา จ กปจฺจโย โหติ สมาสนฺเต.

พหู นทิโย ยสฺมึ โสยํ พหุนทิโก, ชนปโท. พหโว กตฺตาโร ยสฺส โสยํ พหุกตฺตุโก, ปุริโส.

๓๓๘, ๓๕๖. นทิมฺหา จ.

นทิมฺหา จ กปจฺจโย โหติ สมาสนฺเต.

พหู นทิโย ยสฺมึ โสยนฺติ พหุนทิโก. พหู กนฺติโย ยสฺส โสยนฺติ พหุกนฺติโก. พหุนาริโก.

๓๓๙, ๓๕๘. ชายาย ตุทํ ชานิ ปติมฺหิ.

ชายาอิจฺเจตาย ตุทํ ชานิอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ปติมฺหิ ปเร.

ตุทํปตี, ชานิปตี.

๓๔๐, ๓๕๕. ธนุมฺหา จ.

ธนุมฺหา จ อาปจฺจโย โหติ สมาสนฺเต.

คาณฺฑีโว ธนุ ยสฺส โสยํ คาณฺฑีวธนฺวา.

๓๔๑, ๓๓๖. อํ วิภตฺตีนมการนฺตา อพฺยยีภาวา.

ตสฺมา อการนฺตา อพฺยยีภาวสมาสา ปราสํ วิภตฺตีนํ กฺวจิ อํ โหติ.

อธิจิตฺตํ, ยถาวุฑฺฒํ, อุปกุมฺภํ, ยาวชีวํ, ติโรปพฺพตํ, ติโรปาการํ,

ติโรกุฏฺฏํ, อนฺโตปาสาทํ.

กฺวจีติ กิมตฺถํ? อธิจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน.

๓๔๒, ๓๓๗. สโร รสฺโส นปุํสเก.

นปุํสเก วตฺตมานสฺส อพฺยยีภาวสมาสสฺส ลิงฺคสฺส สโร รสฺโส โหติ.

กุมารีสุ อธิกิจฺจ ปวตฺตติ กถา อิติ อธิกุมาริ. อุปวธุ, อุปคงฺคํ, อุปมณิกํ.

๓๔๓, ๓๓๘. อญฺญสฺมา โลโป จ.

อญฺญสฺมา อพฺยยีภาวสมาสา อนการนฺตา ปราสํ วิภตฺตีนํ โลโป จ โหติ.

อธิตฺถิ, อธิกุมาริ, อุปวธุ.

อิติ นามกปฺเป สมาสกปฺโป สตฺตโม กณฺโฑ.

สมาสกปฺโป นิฏฺฐิโต.