มหากัจจายนไวยากรณ์_๖. อาขยาตกัปป์

๖. อาขฺยาตกปฺป

ปฐมกณฺฑ

(ก)

อาขฺยาตสาครมถชฺชตนีตรงฺคํ,

ธาตุชฺชลํ วิกรณาคมกาลมีนํ;

โลปานุพนฺธริยมตฺถวิภาคตีรํ,

ธีรา ตรนฺติ กวิโน ปุถุพุทฺธินาวา.

(ข)

วิจิตฺตสงฺขารปริกฺขิตํ อิมํ,

อาขฺยาตสทฺทํ วิปุลํ อเสสโต;

ปณมฺย สมฺพุทฺธมนนฺตโคจรํ,

สุโคจรํ ยํ วทโต สุณาถ เม.

(ค)

อธิกาเร มงฺคเล เจว, นิปฺผนฺเน จาวธารเณ;

อนนฺตเร จ ปาทาเน, อถสทฺโท ปวตฺตติ.

๔๑๖, ๔๒๙. อถ ปุพฺพานิ วิภตฺตีนํ ฉ ปรสฺสปทานิ.

อถ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ ยานิ ยานิ ปุพฺพกานิ ฉ ปทานิ, ตานิ ตานิ ปรสฺส ปทสญฺญานิ โหนฺติ.

ตํ ยถา? ติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม.

ปรสฺสปทมิจฺจเนน กฺวตฺโถ? กตฺตริ ปรสฺสปทํ.

๔๐๗, ๔๓๙. ปราณฺยตฺตโนปทานิ.

สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ ยานิ ยานิ ปรานิ ฉ ปทานิ. ตานิ ตานิ อตฺตโนปทสญฺญานิ โหนฺติ.

ตํ ยถา? เต อนฺเต, เส วฺเห, เอ มฺเห.

อตฺตโนปทมิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนิ.

๔๐๘, ๔๓๑. ทฺเว ทฺเว ปฐม มชฺฌิมุตฺตมปุริสา.

ตาสํ สพฺพาสํ วิภตฺตีนํ ปรสฺสปทานํ, อตฺตโนปทานญฺจ ทฺเว ทฺเว ปทานิ ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสสญฺญานิ โหนฺติ.

ตํ ยถา? ติ อนฺติ อิติ ปฐมปุริสา, สิ ถ อิติ มชฺฌิมปุริสา, มิ ม อิติ อุตฺตมปุริสา. อตฺตโนปทานมฺปิ เต อนฺเต อิติ ปฐมปุริสา, เส วฺเห อิติ มชฺฌิมปุริสา, เอ มฺเห อิติ อุตฺตมปุริสา. เอวํ สพฺพตฺถ.

ปฐมมชฺฌิมุตฺตมปุริสมิจฺจเนน กฺวตฺโถ? นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม, ตุมฺเห มชฺฌิโม, อมฺเห อุตฺตโม.

๔๐๙, ๔๔๑. สพฺเพสเมกาภิธาเน ปโร ปุริโส.

สพฺเพสํ ติณฺณํ ปฐมมชฺฌิมุตฺตม ปุริสานํ เอกาภิธาเน ปโร ปุริโส คเหตพฺโพ.

โส จ ปฐติ, ตฺวญฺจ ปฐสิ, ตุมฺเห ปฐถ. โส จ ปจติ, ตฺวญฺจ ปจสิ. ตุมฺเห ปจถ.

เอวํ เสสาสุ วิภตฺตีสุ ปโร ปุริโส โยเชตพฺโพ.

๔๑๐, ๔๓๒. นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐโม.

นามมฺหิ ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ ปฐมปุริโส โหติ.

โส คจฺฉติ, เต คจฺฉนฺติ.

อปฺปยุชฺชมาเนปิ— คจฺฉติ, คจฺฉนฺติ.

ตุลฺยาธิกรเณติ กิมตฺถํ? เตน หญฺญเส ตฺวํ เทวทตฺเตน.

๔๑๑, ๔๓๖. ตุมฺเห มชฺฌิโม.

ตุมฺเห ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ มชฺฌิมปุริโส โหติ.

ตฺวํ ยาสิ, ตุมฺเห ยาถ.

อปฺปยุชฺชมาเนปิ— ยาสิ, ยาถ.

ตุลฺยาธิกรเณติ กิมตฺถํ? ตยา ปจฺจเต โอทโน.

๔๑๒, ๔๓๗. อมฺเห อุตฺตโม.

อมฺเห ปยุชฺชมาเนปิ อปฺปยุชฺชมาเนปิ ตุลฺยาธิกรเณ อุตฺตมปุริโส โหติ.

อหํ ยชามิ, มยํ ยชาม.

อปฺปยุชฺชมาเนปิ— ยชามิ, ยชาม.

ตุลฺยาธิกรเณติ กิมตฺถํ? มยา อิชฺชเต พุทฺโธ.

๔๑๓, ๔๒๗. กาเล.

“กาเล” อิจฺเจตํ อธิการตฺถํ เวทิตพฺพํ.

๔๑๔, ๔๒๘. วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน.

ปจฺจุปฺปนฺเน กาเล วตฺตมานาวิภตฺติ โหติ.

ปาฏลิปุตฺตํ คจฺฉติ, สาวตฺถึ ปวิสติ.

๔๑๕, ๔๕๑. อาณตฺยา สิฏฺเฐ’นุตฺตกาเล ปญฺจมี.

อาณตฺยตฺเถ จ อาสีสตฺเถ จ อนุตฺตกาเล ปญฺจมีวิภตฺติ โหติ.

กโรตุ กุสลํ, สุขํ เต โหตุ.

๔๑๖, ๔๕๔. อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี.

อนุมตฺยตฺเถ จ ปริกปฺปตฺเถ จ อนุตฺตกาเล สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.

ตฺวํ คจฺเฉยฺยาสิ, กิมหํ กเรยฺยามิ.

๔๑๗, ๔๖๐. อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต.

อปจฺจกฺเข อตีเต กาเล ปโรกฺขาวิภตฺติ โหติ.

สุปิเน กิลมาห, เอวํ กิล โปราณาหุ.

๔๑๘, ๔๕๖. หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี.

หิยฺโยปภุติ อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข วา อปจฺจกฺเข วา หิยฺยตฺตนีวิภตฺติ โหติ.

โส อคมา มคฺคํ, เต อคมู มคฺคํ.

๔๑๙, ๔๖๙. สมีเป’ชฺชตนี.

อชฺชปฺปภุติ อตีเต กาเล ปจฺจกฺเข วา อปจฺจกฺเข วา สมีเป อชฺชตนีวิภตฺติ โหติ.

โส มคฺคํ อคมี, เต มคฺคํ อคมุํ.

๔๒๐, ๔๗๑. มาโยเค สพฺพกาเล จ.

หิยฺยตฺตนีอชฺชตนีอิจฺเจตา วิภตฺติโย ยทา มาโยคา, ตทา สพฺพกาเล จ โหนฺติ.

มา คมา, มา วจา, มา คมี, มา วจี.

จคฺคหเณน ปญฺจมีวิภตฺติปิ โหติ. มา คจฺฉาหิ.

๔๒๑, ๔๗๓. อนาคเต ภวิสฺสนฺตี.

อนาคเต กาเล ภวิสฺสนฺตี วิภตฺติ โหติ.

โส คจฺฉิสฺสติ, กริสฺสติ. เต คจฺฉิสฺสนฺติ, กริสฺสนฺติ.

๔๒๒, ๔๗๕. กฺริยาติปนฺเน’ตีเต กาลาติปตฺติ.

กฺริยาติปนฺนมตฺเต อตีเต กาเล กาลาติปตฺติวิภตฺติ โหติ.

โส เจ ตํ ยานํ อลภิสฺสา, อคจฺฉิสฺสา. เต เจ ตํ ยานํ อลภิสฺสํสุ, อคจฺฉิสฺสํสุ.

๔๒๓, ๔๒๖. วตฺตมานา ติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม, เต อนฺเต, เส วฺเห, เอ มฺเห.

วตฺตมานา อิจฺเจสา สญฺญา โหติ ติ อนฺติ, สิ ถ, มิ ม, เต อนฺเต, เส วฺเห, เอมฺเห อิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํ.

วตฺตมานา อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? วตฺตมานา ปจฺจุปฺปนฺเน.

๔๒๔, ๔๕๐. ปญฺจมี ตุ อนฺตุ, หิ ถ, มิ ม, ตํ อนฺตํ, สฺสุ วฺโห, เอ อามเส.

ปญฺจมีอิจฺเจสา สญฺญา โหติ ตุ อนฺตุ, หิ ถ, มิม, ตํ อนฺตํ, สฺสุ วฺโห, เอ อามเส อิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํ.

ปญฺจมีอิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อาณตฺยาสิฏฺเฐ, นุตฺตกาเล ปญฺจมี.

๔๒๕, ๔๕๓. สตฺตมี เอยฺย เอยฺยุํ, เอยฺยา สิ เอยฺยา ถ, เอยฺยามิ เอยฺยาม, เอถ เอรํ, เอโถ เอยฺยาวฺโห, เอยฺยํ เอยฺยามฺเห.

สตฺตมี อิจฺเจสา สญฺญา โหติ เอยฺย เอยฺยุํ, เอยฺยาสิ เอยฺยาถ, เอยฺยามิ เอยฺยาม, เอถ เอรํ, เอโถ, เอยฺยาวฺโห, เอยฺยํ เอยฺยามฺเห อิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํ.

สตฺตมี อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อนุมติปริกปฺปตฺเถสุ สตฺตมี.

๔๒๖, ๔๕๙. ปโรกฺขา อ อุ เอ ตฺถ, อํ มฺห, ตฺถ เร, ตฺโถ วฺโห, อึ มฺเห.

ปโรกฺขา อิจฺเจสา สญฺญา โหติ อ อุ, เอตฺถ, อํ มฺห, ตฺถ เร ตฺโถ วฺโห, อึ มฺเห อิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํ.

ปโรกฺขา อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อปจฺจกฺเข ปโรกฺขาตีเต.

๔๒๗, ๔๕๕. หิยฺยตฺตนี อา อู, โอ ตฺถ, อํ มฺหา, ตฺถ ตฺถุํ, เส วฺหํ, อึ มฺหเส.

หิยฺยตฺตนี อิจฺเจสา สญฺญา โหติ อา อู, โอ ตฺถ, อํ มฺหา, ตฺถ ตฺถุํ, เส วฺหํ, อึ มฺหเส อิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํ.

หิยฺยตฺตนี อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? หิยฺโยปภุติ ปจฺจกฺเข หิยฺยตฺตนี.

๔๒๘, ๔๖๘. อชฺชตนี อี อุํ, โอ ตฺถ, อึ มฺหา, อา อู, เส วฺหํ, อํ มฺเห.

อชฺชตนี อิจฺเจสา สญฺญา โหติ อี อุํ, โอ ตฺถ, อึมฺหา, อา อู, เสวฺหํ, อํ มฺเหอิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํ.

อชฺชตนี อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? สมีเปชฺชตนี.

๔๒๙, ๔๗๒. ภวิสฺสนฺตี สฺสติ สฺสนฺติ, สฺสสิ สฺสถ, สฺสามิ สฺสาม, สฺสเต สฺสนฺเต, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสํ สฺสามฺเห.

ภวิสฺสนฺตี อิจฺเจสา สญฺญา โหติ สฺสติ สฺสนฺติ, สฺสสิ สฺสถ, สฺสามิ สฺสาม, สฺสเต สฺสนฺเต, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสํ สฺสามฺเห อิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํ.

ภวิสฺสนฺตี อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อนาคเต ภวิสฺสนฺตี.

๔๓๐, ๓๗๓. กาลาติปตฺติ สฺสา สฺสํสุ, สฺเส สฺสถ, สฺสํ สฺสามฺหา, สฺสถ สฺสิสุ, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสึ สฺสามฺหเส.

กาลาติปตฺติ อิจฺเจสา สญฺญา โหติ สฺสา สฺสํสุ, สฺเส สฺสถ, สฺสํ สฺสามฺหา, สฺสถ สฺสิสุ, สฺสเส สฺสวฺเห, สฺสึ สฺสามฺหเส อิจฺเจเตสํ ทฺวาทสนฺนํ ปทานํ.

กาลาติปตฺติ อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? กฺริยาติปนฺเน’ ตีเต กาลาติปตฺติ.

๔๓๑, ๔๕๘. หิยฺยตฺตนี สตฺตมี ปญฺจมี วตฺตมานา สพฺพธาตุกํ.

หิยฺยตฺตนาทโย จตสฺโส วิภตฺติโย สพฺพธาตุกสญฺญา โหนฺติ.

อคมา, คจฺเฉยฺย, คจฺฉตุ, คจฺฉติ.

สพฺพธาตุก อิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหิ.

อิติ อาขฺยาตกปฺเป ปฐโม กณฺโฑ.

ทุติยกณฺฑ

๔๓๒, ๓๖๒. ธาตุลิงฺเคหิ ปรา ปจฺจยา.

ธาตุลิงฺคอิจฺเจเตหิ ปรา ปจฺจยา โหนฺติ.

กโรติ, คจฺฉติ. โย โกจิ กโรติ, ตํ อญฺโญ “กโรหิ กโรหิ” อิจฺเจวํ พฺรวีติ, อถ

วา กโรนฺตํ ปโยชยติ = กาเรติ. สงฺโฆ ปพฺพตมิว อตฺตานมาจรติ = ปพฺพตายติ.

ตฬากํ สมุทฺทมิว อตฺตานมาจรติ = สมุทฺทายติ, สทฺโท จิจฺจิฏมิว อตฺตานมาจรติ = จิจฺจิฏายติ, วสิฏฺฐสฺส อปจฺจํ วาสิฏฺโฐ. เอวมญฺเญปิ โยเชตพฺพา.

๔๓๓, ๕๒๘. ติช คุป กิต มาเน หิ ข ฉ สา วา.

ติช คุป กิต มานุ อิจฺเจเตหิ ธาตูหิ ข ฉ ส อิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา.

ติติกฺขติ, ชิคุจฺฉติ, ติกิจฺฉติ, วีมํสติ.

วาติ กิมตฺถํ? เตชติ, โคปติ, มาเนติ.

๔๓๔, ๕๓๔. ภุช ฆส หร สุ ปาทีหิ ตุมิจฺฉตฺเถสุ.

ภุช ฆส หร สุ ปาอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตุมิจฺฉตฺเถสุ ข ฉ สอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา.

โภตฺตุมิจฺฉติ=พุภุกฺขติ, ฆสิตุมิจฺฉติ=ชิฆจฺฉติ, หริตุมิจฺฉติ=ชิคีสติ, โสตุมิจฺฉติ=สุสฺสุสติ, ปาตุมิจฺฉติ=ปิวาสติ.

วาติ กิมตฺถํ? โภตฺตุมิจฺฉติ.

ตุมิจฺฉตฺเถสูติ กิมตฺถํ? ภุญฺชติ.

๔๓๕, ๕๓๖. อาย นามโต กตฺตูปมานาทาจาเร.

นามโต กตฺตูปมานา อาจารตฺเถ อายปจฺจโย โหติ.

สงฺโฆ ปพฺพตมิว อตฺตานมาจรติ = ปพฺพตายติ, ตฬากํ สมุทฺทมิว อตฺตานมาจรติ = สมุทฺทายติ,

สทฺโท จิจฺจิฏมิว อตฺตานมาจรติ = จิจฺจิฏายติ. เอวมญฺเญปิ โยเชตพฺพา.

๔๓๖, ๕๓๗. อียูปมานา จ.

นามโต อุปมานา อาจารตฺเถ จ อียปจฺจโย โหติ.

อฉตฺตํ ฉตฺตมิว อาจรติ =ฉตฺตียติ, อปุตฺตํ ปุตฺตมิว อาจรติ=ปุตฺตียติ.

อุปมานาติ กิมตฺถํ? ธมฺมํ อาจรติ.

อาจาเรติ กิมตฺถํ? อฉตฺตํ ฉตฺตมิว รกฺขติ. เอวมญฺเญปิ โยเชตพฺพา.

๔๓๗, ๕๓๘. นามมฺหา’ตฺติจฺฉตฺเถ.

นามมฺหา อตฺตโน อิจฺฉตฺเถ อียปจฺจโย โหติ.

อตฺตโน ปตฺตมิจฺฉติ = ปตฺตียติ. เอวํ วตฺถียติ, ปริกฺขารียติ, จีวรียติ, ธนียติ, ฆฏียติ.

อตฺติจฺฉตฺเถติ กิมตฺถํ? อญฺญสฺส ปตฺตมิจฺฉติ. เอวมญฺเญปิ โยเชตพฺพา.

๔๓๘, ๕๔๐. ธาตูหิ เณ ณย ณาเป ณาปยา การิตานิ เหตฺวตฺเถ.

สพฺเพหิ ธาตูหิ เณ ณย ณาเป ณาปยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ การิตสญฺญา จ เหตฺวตฺเถ.

โย โกจิ กโรติ, ตํ อญฺโญ“กโรหิ กโรหิ” อิจฺเจวํ พฺรวีติ, อถ วา กโรนฺตํ ปโยชยติ = กาเรติ, การยติ, การาเปติ, การา ปยติ. เย เกจิ กโรนฺติ, เต อญฺเญ“กโรถ กโรถ” อิจฺเจวํ พฺรุวนฺติ = กาเรนฺติ, การยนฺติ, การาเปนฺติ, การาปยนฺติ. โย โกจิ ปจติ, ตํ อญฺโญ“ปจาหิ ปจาหิ”อิจฺเจวํ พฺรวีติ, อถ วา ปจนฺตํ ปโยชยติ = ปาเจติ, ปาจยติ, ปาจาเปติ, ปาจาปยติ. เย เกจิ ปจนฺติ, เต อญฺเญ“ปจถ ปจถ” อิจฺเจวํ พฺรุวนฺติ = ปาเจนฺติ, ปาจยนฺติ, ปาจาเปนฺติ. ปาจาปยนฺติ. เอวํ ภเณติ, ภณยติ, ภณาเปติ, ภณาปยติ. ภเณนฺติ, ภณยนฺติ, ภณาเปนฺติ, ภณาปยนฺติ. ตถริว อญฺเญปิ โยเชตพฺพา.

เหตฺวตฺเถติ กิมตฺถํ? กโรติ, ปจติ.

อตฺถคฺคหเณน อลปจฺจโย โหติ, โชตลติ.

๔๓๙, ๕๓๙. ธาตุรูเป นามสฺมา ณโย จ.

ตสฺมา นามสฺมา ณยปจฺจโย โหติ การิตสญฺโญ จ ธาตุรูเป สติ.

หตฺถินา อติกฺกมติ มคฺคํ = อติหตฺถยติ, วีณาย อุปคายติ คีตํ = อุปวีณยติ, ทฬฺหํ กโรติ วีริยํ = ทฬฺหยติ, วิสุทฺธา โหติ รตฺติ = วิสุทฺธยติ.

จคฺคหเณน อาร อาลอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ. สนฺตํ กโรติ = สนฺตารติ, อุปกฺกมํกโรติ = อุปกฺกมาลติ.

๔๔๐, ๔๔๕. ภาวกมฺเมสุ โย.

สพฺเพหิ ธาตูหิ ภาวกมฺเมสุ ยปจฺจโย โหติ.

ฐียเต, พุชฺฌเต, ปจฺจเต, ลพฺภเต, กรียเต, ยุชฺชเต, อุจฺจเต.

ภาวกมฺเมสูติ กิมตฺถํ? กโรติ, ปจติ, ปฐติ.

๔๔๑, ๔๔๗. ตสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ สธาตฺวนฺตสฺส.

ตสฺส ยปจฺจยสฺส จวคฺคยการวการตฺตํ โหติ ธาตูนํ อนฺเตน สห ยถาสมฺภวํ.

วุจฺจเต, วุจฺจนฺเต, อุจฺจเต, อุจฺจนฺเต, ปจฺจเต, ปจฺจนฺเต. มชฺชเต, มชฺชนฺเต,

ยุชฺชเต, ยุชฺชนฺเต. พุชฺฌเต, พุชฺฌนฺเต, กุชฺฌเต, กุชฺฌนฺเต, อุชฺฌเต,

อุชฺฌนฺเต. หญฺญเต, หญฺญนฺเต. กยฺยเต, กยฺยนฺเต. ทิพฺพเต, ทิพฺพนฺเต.

๔๔๒, ๔๔๘. อิวณฺณาคโม วา.

สพฺเพหิ ธาตูหิ ยมฺหิ ปจฺจเย, ปเร อิวณฺณาคโม โหติ วา.

กรียเต, กรียติ, คจฺฉียเต, คจฺฉียติ.

วาติ กิมตฺถํ? กยฺยเต.

๔๔๓, ๔๔๙. ปุพฺพรูปญฺจ.

สพฺเพหิ ธาตูหิ ยปจฺจโย ปุพฺพรูปมาปชฺชเต วา.

วุฑฺฒเต, ผลฺลเต, ทมฺมเต, สกฺกเต, ลพฺภเต, ทิสฺสเต.

๔๔๔, ๕๐๑. ตถา กตฺตริ จ.

ยถา เหฏฺฐา ภาวกมฺเมสุ ยปจฺจยสฺส อาเทโส โหติ ตถา กตฺตริปิ ยปจฺจยสฺส อาเทโส กาตพฺโพ.

พุชฺฌติ, วิชฺฌติ, มญฺญติ, สิพฺพติ.

๔๔๕, ๔๓๓. ภูวาทิโต อ.

ภูอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต อปจฺจโย โหติ กตฺตริ.

ภวติ, ปฐติ, ปจติ, ชยติ.

๔๔๖, ๕๐๙. รุธาทิโต นิคฺคหิตปุพฺพญฺจ.

รุธอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต อปจฺจโย โหติ กตฺตริ, ปุพฺเพ นิคฺคหิตาคโม โหติ.

รุนฺธติ, ฉินฺทติ, ภินฺทติ.

จคฺคหเณน อิ อี เอ โออิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ นิคฺคหิตปุพฺพญฺจ.

รุนฺธิติ, รุนฺธีติ, รุนฺเธติ, รุนฺโธติ, สุมฺโภติ, ปริสุมฺโภติ.

๔๔๗, ๕๑๐. ทิวาทิโต โย.

ทิวุอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต ยปจฺจโย โหติ กตฺตริ.

ทิพฺพติ, ถิพฺพติ, ยุชฺฌติ, วิชฺฌติ, พุชฺฌติ.

๔๔๘, ๕๑๒. สฺวาทิโต ณุ ณา อุณา จ.

สุอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต ณุ ณา อุณาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ.

อภิสุโณติ, อภิสุณาติ, สํวุโณติ, สํวุณาติ, อาวุโณติ, อาวุณาติ, ปาปุโณติ, ปาปุณาติ.

๔๔๙, ๕๑๓. กิยาทิโต นา.

กีอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต นาปจฺจโย โหติ กตฺตริ.

กิณาติ, ชินาติ, ธุนาติ, มุนาติ, ลุนาติ, ปุนาติ.

๔๕๐, ๕๑๗. คหาทิโต ปฺป ณฺหา.

คหอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต ปฺปณฺหาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ.

เฆปฺปติ, คณฺหาติ.

๔๕๑, ๕๒๐. ตนาทิโต โอยิรา.

ตนุอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต โอ ยิรอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ.

ตโนติ, ตโนหิ, กโรติ, กโรหิ, กยิรติ, กยิราหิ.

๔๕๒, ๕๒๕. จุราทิโต, เณ ณยา.

จุรอิจฺเจวมาทิโต ธาตุคณโต เณ ณยอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ กตฺตริ, การิตสญฺญา จ.

โจเรติ, โจรยติ, จินฺเตติ, จินฺตยติ, มนฺเตติ, มนฺตยติ.

๔๕๓, ๔๔๔. อตฺตโนปทานิ ภาเว จ กมฺมนิ.

ภาเว จ กมฺมนิ จ อตฺตโนปทานิ โหนฺติ.

อุจฺจเต, อุจฺจนฺเต, มชฺชเต, มชฺชนฺเต, ยุชฺชเต, ยุชฺชนฺเต, กุชฺฌเต,

กุชฺฌนฺเต, ลพฺภเต, ลพฺภนฺเต, กยฺยเต, กยฺยนฺเต.

๔๕๔, ๔๔๐. กตฺตริ จ.

กตฺตริ จ อตฺตโนปทานิ โหนฺติ.

มญฺญเต, โรจเต, โสจเต, พุชฺฌเต, ชายเต.

๔๕๕, ๕๓๐. ธาตุปฺปจฺจเยหิ วิภตฺติโย.

ธาตุนิทฺทิฏฺเฐหิ ปจฺจเยหิ ขาทิการิตนฺเตหิ วิภตฺติโย โหนฺติ.

ติติกฺขติ, ชิคุจฺฉติ, วีมํสติ, สมุทฺทายติ, ปุตฺตียติ, กาเรติ, ปาเจติ.

๔๕๖, ๔๓๐. กตฺตริ ปรสฺสปทํ.

กตฺตริ ปรสฺสปทํ โหติ.

กโรติ, ปจติ, ปฐติ, คจฺฉติ.

๔๕๗, ๔๒๔. ภูวาทโย ธาตโว.

ภูอิจฺเจวมาทโย เย สทฺทคณา, เต ธาตุสญฺญา โหนฺติ.

ภวติ, ภวนฺติ, จรติ, จรนฺติ, ปจติ, ปจนฺติ, จินฺตยติ, จินฺตยนฺติ, โหติ, โหนฺติ, คจฺฉติ, คจฺฉนฺติ.

อิติ อาขฺยาตกปฺเป ทุติโย กณฺโฑ.

ตติยกณฺฑ

๔๕๘, ๔๖๑. กฺวจาทิวณฺณานเมกสฺสรานํ ทฺเวภาโว.

อาทิภูตานํ วณฺณานํ เอกสฺสรานํ กฺวจิ ทฺเวภาโว โหติ.

ติติกฺขติ, ชิคุจฺฉติ, ติกิจฺฉติ, วีมํสติ, พุภุกฺขติ, ปิวาสติ, ททฺทลฺลติ, ททาติ, ชหาติ, จงฺกมติ.

กฺวจีติ กิมตฺถํ? กมฺปติ, จลติ.

๔๕๙, ๔๖๒. ปุพฺโพ’พฺภาโส.

ทฺเวภูตสฺส ธาตุสฺส โย ปุพฺโพ, โส อพฺภาสสญฺโญ โหติ.

ทธาติ, ททาติ, พภูว.

๔๖๐, ๕๐๖. รสฺโส.

อพฺภาเส วตฺตมานสฺส สรสฺส รสฺโส โหติ. ทธาติ, ชหาติ.

๔๖๑, ๔๖๔. ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา.

อพฺภาสคตานํ ทุติยจตุตฺถานํ ปฐมตติยา โหนฺติ.

จิจฺเฉท, พุภุกฺขติ, พภูว, ทธาติ.

๔๖๒, ๔๗๖. กวคฺคสฺส จวคฺโค.

อพฺภาเส วตฺตมานสฺส กวคฺคสฺส จ วคฺโค โหติ.

จิกิจฺฉติ, ชิคุจฺฉติ, ชิฆจฺฉติ, ชิคีสติ, ชงฺคมติ, จงฺกมติ.

๔๖๓, ๕๓๒. มานกิตานํ วตตฺตํ วา.

มานกิตอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อพฺภาสคตานํ วการ ตการตฺตํ โหติ วา ยถาสงฺขฺยํ.

วีมํสติ, ติกิจฺฉติ.

วาติ กิมตฺถํ? จิกิจฺฉติ.

๔๖๔, ๕๐๔. หสฺส โช.

อพฺภาเส วตฺตมานสฺส หการสฺส โช โหติ.

ชหาติ, ชุหฺวติ, ชุโหติ, ชหาร.

๔๖๕, ๔๖๓. อนฺตสฺสิวณฺณากาโร วา.

อพฺภาสสฺส อนฺตสฺส อิวณฺโณ โหติ, อกาโร วา.

ชิคุจฺฉติ, ปิวาสติ, วีมํสติ, ชิฆจฺฉติ, พภูว, ทธาติ.

วาติ กิมตฺถํ? พุภุกฺขติ.

๔๖๖, ๔๘๙. นิคฺคหิตญฺจ.

อพฺภาสสฺส อนฺเต นิคฺคหิตาคโม โหติ วา.

จงฺกมติ, จญฺจลติ, ชงฺคมติ.

วาติ กิมตฺถํ? ปิวาสติ, ททฺทลฺลติ.

๔๖๗, ๕๓๓. ตโต ปามานานํ วา มํ เสสุ.

ตโต อพฺภาสโต ปามานอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ วามํอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ยถาสงฺขฺยํ สปจฺจเย ปเร.

ปิวาสติ, วีมํสติ.

๔๖๘, ๔๖๒. ฐา ติฏฺโฐ.

ฐาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ติฏฺฐาเทโส โหติ วา.

ติฏฺฐติ, ติฏฺฐตุ, ติฏฺเฐยฺย, ติฏฺเฐยฺยุํ.

วาติ กิมตฺถํ? ฐาติ.

๔๖๙, ๔๙๔. ปา ปิโว.

ปาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ปิวาเทโส โหติ วา.

ปิวติ, ปิวตุ, ปิเวยฺย, ปิเวยฺยุํ.

วาติ กิมตฺถํ? ปาติ.

๔๗๐, ๕๑๔. ญาสฺส ชา ชํ นา.

ญาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ชา ชํ นาอาเทสา โหนฺติ วา.

ชานาติ, ชาเนยฺย, ชานิยา, ชญฺญา, นายติ.

๔๗๑, ๔๘๓. ทิสสฺส ปสฺส ทิสฺส ทกฺขา วา.

ทิสอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ปสฺส ทิสฺส ทกฺขอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ วา.

ปสฺสติ, ทิสฺสติ, ทกฺขติ, อทกฺข.

วาติ กิมตฺถํ? อทฺทส.

๔๗๒, ๕๓๑. พฺยญฺชนนฺตสฺส โจ ฉปจฺจเยสุ จ.

พฺยญฺชนนฺตสฺส ธาตุสฺส โจ โหติ ฉปจฺจเยสุ ปเรสุ.

ชิคุจฺฉติ, ติกิจฺฉติ, ชิฆจฺฉติ.

๔๗๓, ๕๒๙. โก เข จ.

พฺยญฺชนนฺตสฺส ธาตุสฺส โก โหติ ขปจฺจเย ปเร.

ติติกฺขติ, พุภุกฺขติ.

๔๗๔, ๕๓๕. หรสฺส คี เส.

หรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺเสว คีอาเทโส โหติ สปจฺจเย ปเร.

ชิคีสติ.

๔๗๕, ๕๖๕. พฺรูภูนมาหภูวา ปโรกฺขายํ.

พฺรูภูอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อาหภูวอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ ยถาสงฺขฺยํ ปโรกฺขายํ วิภตฺติยํ.

อาห, อาหุ, พภูว, พภูวุ.

ปโรกฺขายมิติ กิมตฺถํ? อพฺรจุํ.

๔๗๖, ๔๔๒. คมิสฺสนฺโต จฺโฉ วา สพฺพาสุ.

คมุอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺโต มกาโร จฺโฉ โหติ วา สพฺพาสุ ปจฺจยวิภตฺตีสุ.

คจฺฉมาโน, คจฺฉนฺโต. คจฺฉติ, คเมติ. คจฺฉตุ, คเมตุ. คจฺเฉยฺย. คเมยฺย.อคจฺฉา, อคมา. อคจฺฉี, อคมี. คจฺฉิสฺสติ, คมิสฺสติ. อคจฺฉิสฺสา, อคมิสฺสา.

คมิสฺเสติ กิมตฺถํ? อิจฺฉติ.

๔๗๗, ๔๗๙. วจสฺสชฺชตนิมฺหิ มกาโร โอ.

วจอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อกาโร โอตฺตมาปชฺชเต อชฺชตนิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ.

อโวจ. อโวจุํ.

อชฺชตนิมฺหีติ กิมตฺถํ? อวจ, อวจู.

๔๗๘, ๔๓๘. อกาโร ทีฆํ หิมิเมสุ.

อกาโร ทีฆมาปชฺชเต หิมิมอิจฺเจเตสุ วิภตฺตีสุ.

คจฺฉาหิ, คจฺฉามิ, คจฺฉาม, คจฺฉามฺเห.

มิการคฺคหเณน หิวิภตฺติมฺหิ อกาโร กฺวจิ น ทีฆมาปชฺชเต. คจฺฉหิ.

๔๗๙, ๔๕๒. หิ โลปํ วา.

หิวิภตฺติ โลปมาปชฺชเต วา.

คจฺฉ, คจฺฉาหิ, คม, คมาหิ, คมย, คมยาหิ.

หีติ กิมตฺถํ? คจฺฉติ, คมยติ.

๔๘๐, ๔๙๐. โหติสฺสเรโหเห ภวิสฺสนฺติมฺหิ สฺสสฺส จ.

หูอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สโร เอห โอห เอตฺตมาปชฺชเต ภวิสฺสนฺติมฺหิ, สฺสสฺส จ โลโป โหติ วา.

เหหิติ, เหหินฺติ, โหหิติ, โหหินฺติ, เหติ, เหนฺติ, เหหิสฺสติ, เหหิสฺสนฺติ, โหหิสฺสติ, โหหิสฺสนฺติ, เหสฺสติ, เหสฺสนฺติ.

หูติ กิมตฺถํ? ภวิสฺสติ, ภวิสฺสนฺติ.

ภวิสฺสนฺติมฺหีติ กิมตฺถํ? โหติ.

๔๘๑, ๕๒๔. กรสฺส สปจฺจยสฺส กาโห.

กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สปจฺจยสฺส กาหาเทโส โหติ วา ภวิสฺสนฺติมฺหิ วิภตฺติมฺหิ, สสฺส จ นิจฺจํ โลโป โหติ.

กาหติ, กาหิติ, กาหสิ, กาหิสิ, กาหามิ, กาหาม.

วาติ กิมตฺถํ? กริสฺสติ, กริสฺสนฺติ.

สปจฺจยคฺคหเณน อญฺเญหิปิ ภวิสฺสนฺติยา วิภตฺติยา ขามิ ขาม ฉามิ ฉามอิจฺจาทโย อาเทสา โหนฺติ. วกฺขามิ, วกฺขาม, วจฺฉามิ, วจฺฉาม.

อิติ อาขฺยาตกปฺเป ตติโย กณฺโฑ.

จตุตฺถกณฺฑ

๔๘๒, ๕๐๘. ทาทนฺตสฺสํ มิเมสุ.

ทาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตสฺส อํ โหติ มิ มอิจฺเจเตสุ.

ทมฺมิ, ทมฺม.

๔๘๓, ๕๒๗. อสํโยคนฺตสฺส วุทฺธิ การิเต.

อสํโยคนฺตสฺส ธาตุสฺส การิเต วุทฺธิ โหติ.

กาเรติ, กาเรนฺติ, การยติ, การยนฺติ, การาเปติ, การาเปนฺติ, การาปยติ, การาปยนฺติ.

อสํโยคนฺตสฺเสติ กิมตฺถํ? จินฺตยติ, มนฺตยติ.

๔๘๔, ๕๔๒. ฆฏาทีนํ วา.

ฆฏาทีนํ ธาตูนํ อสํโยคนฺตานํ วุทฺธิ โหติ วา การิเต.

ฆาเฏติ, ฆเฏติ, ฆาฏยติ, ฆฏยติ, ฆาฏาเปติ, ฆฏาเปติ, ฆาฏาปยติ, ฆฏาปยติ, คาเมติ, คเมติ, คามยติ, คมยติ, คามาเปติ, คมาเปติ. คามาปยติ, คมาปยติ.

ฆฏาทีนมิติ กิมตฺถํ? กาเรติ.

๔๘๕, ๔๓๔. อญฺเญสุ จ.

อญฺเญสุ จ ปจฺจเยสุ สพฺเพสํ ธาตูนํ อสํโยคนฺตานํ วุทฺธิ โหติ.

ชยติ, โหติ, ภวติ.

จคฺคหเณน ณุปจฺจยสฺสาปิ วุทฺธิ โหติ. อภิสุโณติ.

๔๘๖, ๕๔๓. คุห ทุสานํ ทีฆํ.

คุห ทุสอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ สโร ทีฆมาปชฺชเต การิเต.

คูหยติ, ทูสยติ.

๔๘๗, ๔๗๘. วจ วส วหาทีนมุกาโร วสฺส เย.

วจ วส วหอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ วการสฺส อุกาโร โหติ ยปจฺจเย ปเร. อุจฺจเต, วุจฺจติ, คุสฺสติ, วุยฺหติ.

๔๘๘, ๔๘๑. ห วิปริยโย โล วา.

หการสฺส วิปริยโย โหติ ยปจฺจเย ปเร, ยปจฺจยสฺส จ โล โหติ วา. วุลฺหติ, วุยฺหติ.

๔๘๙, ๕๑๙. คหสฺส เฆ ปฺเป.

คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส เฆกาโร โหติ ปฺปปจฺจเย ปเร. เฆปฺปติ.

๔๙๐, ๕๑๘. หโล โป ณฺหามฺหิ.

คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส หการสฺส โลโป โหติ ณฺหามฺหิ ปจฺจเย ปเร. คณฺหาติ.

๔๙๑, ๕๒๓. กรสฺส กาสตฺตมชฺชตนิมฺหิ.

กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส กาสตฺตํ โหติ วา

อชฺชตนิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ.

อกาสิ, อกาสุํ. อกริ, อกรุํ.

กาสตฺตมิติภาวนิทฺเทเสน อญฺญตฺถาปิ สาคโม โหติ. อโหสิ, อทาสิ.

๔๙๒, ๔๙๙. อสสฺมา มิมานํ มฺหิมฺหา’ นฺตโลโป จ.

อสอิจฺเจตาย ธาตุยา มิมอิจฺเจเตสํ วิภตฺตีนํ มฺหิมฺหาเทสา โหนฺติ วา, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ.

อมฺหิ, อมฺห, อสฺมิ, อสฺม.

๔๙๓, ๔๙๘. ถสฺส ตฺถตฺตํ.

อสอิจฺเจตาย ธาตุยา ถสฺส วิภตฺติสฺส ตฺถตฺตํ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ.

อตฺถ.

๔๙๔, ๔๙๕. ติสฺส ตฺถิตฺตํ.

อสอิจฺเจตาย ธาตุยา ติสฺส วิภตฺติสฺส ตฺถิตฺตํ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ.

อตฺถิ.

๔๙๕, ๕๐๐. ตุสฺส ตฺถุตฺตํ.

อสอิจฺเจตาย ธาตุยา ตุสฺส วิภตฺติสฺส ตฺถุตฺตํ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ.

อตฺถุ.

๔๙๖, ๔๙๗. สิมฺหิ จ.

อสสฺเสว ธาตุสฺส สิมฺหิ วิภตฺติมฺหิ อนฺตสฺส โลโป จ โหติ.

โก นุ ตฺวมสิ มาริส.

๔๙๗, ๔๗๗. ลภสฺมา อี อึนํ ตฺถ ตฺถํ.

ลภอิจฺเจตาย ธาตุยา อี อึนํ วิภตฺตีนํ ตฺถ ตฺถํอาเทสา โหนฺติ, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ.

อลตฺถ, อลตฺถํ.

๔๙๘, ๔๘๐. กุสสฺมา ที จฺฉิ.

กุสอิจฺเจตาย ธาตุยา อีวิภตฺติสฺส จฺฉิ โหติ, ธาตฺวนฺตสฺส โลโป จ.

อกฺโกจฺฉิ.

๔๙๙, ๕๐๗. ทาธาตุสฺส ทชฺชํ.

ทาอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส ทชฺชาเทโส โหติ วา.

ทชฺชามิ, ทชฺเชยฺย, ททามิ, ทเทยฺย.

๕๐๐, ๔๘๖. วทสฺส วชฺชํ.

วทอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส วชฺชาเทโส โหติ วา.

วชฺชามิ, วชฺเชยฺย, วทามิ, วเทยฺย.

๕๐๑, ๔๔๓. คมิสฺส ฆมฺมํ.

คมุอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส ฆมฺมาเทโส โหติ วา.

ฆมฺมตุ. ฆมฺมาหิ, ฆมฺมามิ.

วาติ กิมตฺถํ? คจฺฉตุ, คจฺฉาหิ, คจฺฉามิ.

๕๐๒, ๔๙๓. ยมฺหิ ทา ธา มา ฐา หา ปา มหมถาทีนมี.

ยมฺหิ ปจฺจเย ปเร ทา ธา มา ฐา หา ปา มห มถ อิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺโต อีการมาปชฺชเต.

ทียติ, ธียติ, มียติ, ฐียติ, หียติ, ปียติ, มหียติ, มถียติ.

๕๐๓, ๔๘๕. ยชสฺสาทิสฺสิ.

ยชอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อาทิสฺส อิการาเทโส โหติ ยปจฺจเย ปเร.

อิชฺชเต มยา พุทฺโธ.

๕๐๔, ๔๗๐. สพฺพโต อุํ อึสุ.

สพฺเพหิ ธาตูหิ อุํวิภตฺติสฺส อึสุอาเทโส โหติ.

อุปสงฺกมึสุ, นิสีทึสุ.

๕๐๕, ๔๘๒. ชร มรานํ ชีร ชิยฺย มิยฺยา วา.

ชร มร อิจฺเจเตสํ ธาตูนํ ชีร ชิยฺย มิยฺยาเทสา โหนฺติ วา.

ชีรติ, ชีรนฺติ, ชิยฺยติ, ชิยฺยนฺติ, มิยฺยติ, มิยฺยนฺติ, มรติ, มรนฺติ.

๕๐๖, ๔๙๖. สพฺพตฺถา’ สสฺสาทิโลโป จ.

สพฺพตฺถ วิภตฺติปจฺจเยสุ อสอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อาทิสฺส โลโป โหติ วา.

สิยา, สนฺติ, สนฺเต, สมาโน.

วาติ กิมตฺถํ? อสิ.

๕๐๗, ๕๐๑. อสพฺพธาตุเก ภู.

อสสฺเสว ธาตุสฺส ภู โหติ วา อสพฺพธาตุเก.

ภวิสฺสติ. ภวิสฺสนฺติ.

วาติ กิมตฺถํ? อาสุํ.

๕๐๘, ๕๑๕. เอยฺยสฺส ญาโต อิยา ญา.

เอยฺยสฺส วิภตฺติสฺส ญาอิจฺเจตาย ธาตุยา ปรสฺส อิยา ญาอาเทสา โหนฺติ วา.

ชานิยา, ชญฺญา.

วาติ กิมตฺถํ? ชาเนยฺย.

๕๐๙, ๕๑๖. นาสฺส โลโป ยการตฺตํ.

ญาอิจฺเจตาย ธาตุยา ปรสฺส นาปจฺจยสฺส โลโป โหติ วา, ยการตฺตญฺจ.

ชญฺญา, นายติ.

วาติ กิมตฺถํ? ชานาติ.

๕๑๐, ๔๘๗. โลปญฺเจตฺตมกาโร.

อการปจฺจโย โลปมาปชฺชเต, เอตฺตญฺจ โหติ วา.

วชฺเชมิ, วเทมิ, วชฺชามิ, วทามิ.

๕๑๑, ๕๒๑. อุตฺตโมกาโร.

โอการปจฺจโย อุตฺตมาปชฺชเต วา.

กุรุเต, กโรติ.

โอกาโรติ กิมตฺถํ? โหติ.

๕๑๒, ๕๒๒. กรสฺสากาโร จ.

กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อกาโร อุตฺตมาปชฺชเต วา.

กุรุเต, กโรติ, กุพฺพนฺติ, กยิรติ.

กรสฺเสติ กิมตฺถํ? สรติ, มรติ.

๕๑๓, ๔๓๕. โอ อว สเร.

โอการสฺส ธาตฺวนฺตสฺส สเร ปเร อวาเทโส โหติ.

จวติ. ภวติ.

โอติ กิมตฺถํ? ชยติ.

๕๑๔, ๔๙๑. เอ อย.

เอการสฺส ธาตฺวนฺตสฺส สเร ปเร อยาเทโส โหติ.

นยติ, ชยติ.

๕๑๕, ๕๔๑. เต อาวายา การิเต.

เต โอ เออิจฺเจเต อาว อายาเทเส ปาปุณนฺติ การิเต. ลาเวติ, นาเยติ.

โยควิภาเคน อญฺญสฺมิมฺปิ เอการสฺส อายาเทโส โหติ. คายติ, คายนฺติ.

๕๑๖, ๔๖๖. อิการาคโม อสพฺพธาตุกมฺหิ.

สพฺพสฺมึ อสพฺพธาตุกมฺหิ อิการาคโม โหติ.

คมิสฺสติ, กริสฺสติ, ลภิสฺสติ, ปจิสฺสติ.

อสพฺพธาตุกมฺหีติ กิมตฺถํ? คจฺฉติ, กโรติ, ลภติ, ปจติ.

๕๑๗, ๔๘๘. กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมา จ.

อิธ อาขฺยาเต อนิทฺทิฏฺเฐสุ สาธเนสุ กฺวจิ ธาตุวิภตฺติปจฺจยานํ ทีฆวิปรีตาเทสโลปาคมอิจฺเจตานิ การิยานิ ชินวจนานุรูปานิ กาตพฺพานิ.

ชายติ, กเรยฺย, ชานิยา, สิยา, กเร, คจฺเฉ, ชญฺญา, วกฺเขถ, ทกฺเขถ, ทิจฺฉติ, อคจฺฉิ, อคจฺฉุํ, อโหสิ, อเหสุํ อิจฺเจวมาทีนิ อญฺญานิปิ สาธนานิ โยเชตพฺพานิ.

๕๑๘, ๔๔๖. อตฺตโนปทานิ ปรสฺสปทตฺตํ.

อตฺตโนปทานิ กฺวจิ ปรสฺสปทตฺตมาปชฺชนฺเต.

วุจฺจติ, ลพฺภติ, ปจฺจติ.

กฺวจีติ กิมตฺถํ? กรียเต, ลพฺภเต, ปจฺจเต.

๕๑๙, ๔๕๗. อการาคโม หิยฺยตฺตนีอชฺชตนีกาลาติปตฺตีสุ.

กฺวจิ อการาคโม โหติ หิยฺยตฺตนี อชฺชตนีกาลาติปตฺติอิจฺเจตาสุ วิภตฺตีสุ.

อคมา, อคมี, อคมิสฺสา.

กฺวจีติ กิมตฺถํ? คมา, คมี, คมิสฺสา.

๕๒๐, ๕๐๒. พฺรูโต อี ติมฺหิ.

พฺรูอิจฺเจตาย ธาตุยา อีการาคโม โหติ ติมฺหิ วิภตฺติมฺหิ.

พฺรวีติ.

๕๒๑, ๔๒๕. ธาตุสฺสนฺโต โลโป’เนกสรสฺส.

ธาตุสฺส อนฺโต กฺวจิ โลโป โหติ อเนกสรสฺส.

คจฺฉติ, สรติ, มรติ.

อเนกสรสฺเสติ กิมตฺถํ? ปาติ, ยาติ, วาติ.

กฺวจีติ กิมตฺถํ? มหียติ, มถียติ.

๕๒๒, ๔๗๖. อิสุยมูนมนฺโต จฺโฉ วา.

อิสุ ยมุ อิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อนฺโต จฺโฉ โหติ วา. อิจฺฉติ, นิยจฺฉติ.

วาติ กิมตฺถํ? เอสติ, นิยมติ.

๕๒๓, ๕๒๖. การิตานํ โณ โลปํ.

การิตอิจฺเจเตสํ ปจฺจยานํ โณ โลปมาปชฺชเต.

กาเรติ, การยติ, การาเปติ, การาปยติ.

สาสนตฺถํ สมุทฺทิฏฺฐํ, มยาขฺยาตํ สมาสโต;

สกํ พุทฺธิวิเสเสน, จินฺตยนฺตุ วิจกฺขณา.

อิติ อาขฺยาตกปฺเป จตุตฺโถ กณฺโฑ.

อาขฺยาตกปฺโป นิฏฺฐิโต.