มหากัจจายนไวยากรณ์_๓. การกกัปป์

๓. การกกปฺป

ฉฏฺฐกณฺฑ

๒๗๑, ๘๘, ๓๐๘. ยสฺมา ทเปติ ภยมาทตฺเต วา ตทปาทานํ.

ยสฺมา วา อเปติ, ยสฺมา วา ภยํ ชายเต, ยสฺมา วา อาทตฺเต, ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหติ.

ตํ ยถา? คามา อเปนฺติ มุนโย, นครา นิคฺคโต ราชา, โจรา ภยํ ชายเต, อาจริญยุปชฺฌาเยหิ สิกฺขํ คณฺหาติ สิสฺโส.

อปาทานมิจฺจเนน กฺวตฺโถ? อปาทาเน ปญฺจมี.

๒๗๒, ๓๐๙. ธาตุนา มานมุปสคฺคโยคาทฺวีสฺวปิ จ.

ธาตุนามานํ ปโยเค จ อุปสคฺคโยคาทีสฺวปิ จ ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหติ.

ธาตูนํ ปโยเค ตาว ชิอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ปราปุพฺพสฺส ปโยเค โย อสโห, โส อปาทานสญฺโญ โหติ.

ตํ ยถา? พุทฺธสฺมา ปราเชนฺติ อญฺญติตฺถิยา.

ภูอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ปปุพฺพสฺส ปโยเค ยโต อจฺฉินฺนปฺปภโว, โส อปาทานสญฺโญ โหติ.

ตํ ยถา? หิมวตา ปภวนฺติ ปญฺจ มหานทิโย, อนวตตฺตมฺหา ปภวนฺติ มหาสรา, อจิรวติยา ปภวนฺติ กุนฺนทิโย.

นามปฺปโยเคปิ ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหติ.

ตํ ยถา? อุรสฺมา ชาโต ปุตฺโต, ภูมิโต นิคฺคโต รโส, อุภโต สุชาโต ปุตฺโต มาติโต จ ปิติโต จ.

อุปสคฺคโยเค ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหติ.

ตํ ยถา? อปสาลาย อายนฺติ วาณิชา, อาพฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉติอุปริ ปพฺพตา เทโว วสฺสติ, พุทฺธสฺมา ปติ สาริปุตฺโต ธมฺมเทสนายภิกฺขู อาลปติ เตมาสํ, ฆตมสฺส เตลสฺมา ปติ ททาติ, อุปฺปลมสฺส ปทุมสฺมา ปติ ททาติ, กนกมสฺส หิรญฺญสฺมา ปติ ททาติ.

อาทิคฺคหเณน การกมชฺเฌปิ ปญฺจมีวิภตฺติ โหติ. อิโต ปกฺขสฺมา วิชฺฌติมิคํ ลุทฺทโก, โกสา วิชฺฌติ กุญฺชรํ, มาสสฺมา ภุญฺชติ โภชนํ.

อปิคฺคหเณน นิปาตปโยเคปิ ปญฺจมีวิภตฺติ โหติ ทุติยา จ ตติยา จ.

รหิตา มาตุชา ปุญฺญํ กตฺวา ทานํ เทติ, รหิตา มาตุชํ, รหิตา มาตุเชน วา.

ริเต สทฺธมฺมา กุโต สุขํ ลภติ, ริเต สทฺธมฺมํ, ริเต สทฺธมฺเมน วา.

เต ภิกฺขู นานา กุลา ปพฺพชิตา, วินา สทฺธมฺมา นตฺถญฺโญ โกจิ นาโถ โลเก วิชฺชติ, วินา สทฺธมฺมํ, วินา สทฺธมฺเมน วา. วินา พุทฺธสฺมา, วินา พุทฺธํ, วินา พุทฺเธน วา.

จคฺคหเณน อญฺญตฺถาปิ ปญฺจมีวิภตฺติ โหติ. ยโตหํ ภคินิ อริยาย ชาติยา ชาโต.

ยโต สรามิ อตฺตานํ, ยโต ปตฺโตสฺมิ วิญฺญุตํ, ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตฺํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสเวยฺยุํ.

๒๗๓, ๓๑๐. รกฺขณตฺถานมิจฺฉิตํ.

รกฺขณตฺถานํ ธาตูนํ ปโยเค ยํ อิจฺฉิตํ, ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหติ.

กาเก รกฺขนฺติ ตณฺฑุลา, ยวา ปฏิเสเธนฺติ คาโว.

๒๗๔, ๓๑๑. เยน วา’ ทสฺสนํ.

เยน วา อทสฺสนมิจฺฉิตํ, ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหติ.

อุปชฺฌายา อนฺตรธายติ สิสฺโส, มาตรา จ ปิตรา จ อนฺตรธายติ ปุตฺโต.

วาติ กิมตฺถํ? สตฺตมีวิภตฺยตฺตํ. เชตวเน อนฺตรธายติ ภควา.

๒๗๕, ๓๑๒. ทูรนฺติ กทฺธ กาล นิมฺมาน ตฺวาโลปทิสาโยควิภตฺตารปฺปโยคสุทฺธปฺปโมจน เหตุ วิวิตฺตปฺปมาณ ปุพฺพโยคพนฺธน คุณวจน ปญฺห กถน โถกากตฺตูสุ จ.

ทูรตฺเถ, อนฺติกตฺเถ, อทฺธนิมฺมาเน, กาลนิมฺมาเน, ตฺวาโลเป, ทิสาโยเค, วิภตฺเต, อารปฺปโยเค, สุทฺเธ, ปโมจเน, เหตฺวตฺเถ, วิวิตฺตตฺเถ, ปมาเณ, ปุพฺพโยเค, พนฺธนตฺเถ, คุณวจเน, ปญฺเห, กถเน, โถเก, อกตฺตริ จ อิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ, ปโยเคสุ จ, ตํ การกํ อปาทานสญฺญํ โหติ.

ทูรตฺเถตาว— กีว ทูโร อิโต นฬการคาโม, ทูรโต วา คมฺม, อารกา เต โมฆปุญริสา อิมสฺมา ธมฺมวินยา. ทุติยา จ ตติยา จ, ทูรํ คามํ อาวโต, ทูเรน คาเมน วา อาคโต.

อารกา อิมํ ธมฺมวินยํ, อเนน ธมฺมวินเยน วา อิจฺเจวมาทิ.

อนฺติกตฺเถ— อนฺติกํ คามา, อาสนฺนํ คามา, สมีปํ คามา, สมีปํ สทฺธมฺมา.

ทุติยา จ ตติยา จ, อนฺติกํ คามํ, อนฺติกํ คาเมน วา. อาสนฺนํ คามํ, อาสนฺนํ คาเมนวา.

สมีปํ คามํ. สมีปํ คาเมน วา. สมีปํ สทฺธมฺมํ, สมีปํ สทฺธมฺเมน วาอิจฺเจวมาทิ.

อทฺธนิมฺมาเน— อิโต มถุราย จตูสุ โยชเนสุ สงฺกสฺสํ นาม นครํอตฺถิ, ตตฺถ พหู ชนา วสนฺติ อิจฺเจวมาทิ.

กาลนิมฺมาเน— อิโต ภิกฺขเว เอกนวุตฺิกปฺเป วิปสฺสี นาม ภควา โลเก อุทปาทิ, อิโต ติณฺณํ มาสานํ อจฺจเยน ปรินิพฺพายิสฺสติ อิจฺเจวมาทิ.

ตฺวาโลเป กมฺมาธิกรเณสุ— ปาสาทา สงฺกเมยฺย, ปาสาทํ อภิรุหิตฺวาวา. ปพฺพตา สงฺกเมยฺย, ปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา วา. หตฺถิกฺขนฺธา สงฺกเมยฺย, หตฺถิกฺขนฺธํ อภิรุหิตฺวา วา. อาสนา วุฏฺฐเหยฺย. อาสเน นิสี

ทิตฺวา วา อิจฺเจวมาทิ.

ทิสาโยเค— อวิจิโต ยาว อุปริภวคฺคมนฺตเร พหู สตฺตนิกายา วสนฺติ, ยโต เขมํ ตโต ภยํ, ปุรตฺถิมโต, ทกฺขิณโต, ปจฺฉิมโต, อุตฺตรโต อคฺคี ปชฺชลนฺติ, ยโต อสฺโสสุํ ภควนฺตํ, อุทฺธํ ปาทตลา อโธ เกสมตฺถกา อิจฺเจวมาทิ.

วิภตฺเต— ยโต ปณีตตโร วา วิสิฏฺฐตโร วา นตฺถิ. ฉฏฺฐี จ, ฉนฺนวุตฺีนํ ปาสณฺฑานํ, ธมฺมานํ ปวรํ ยทิทํ สุคตวินโย อิจฺเจวมาทิ.

อารปฺปโยเค— คามธมฺมา วสลธมฺมา อสทฺธมฺมา อารติ วิรติ ปฏิญวิรติ, ปาณาติปาตา เวรมณี อิจฺเจวมาทิ.

สุทฺเธ— โลภนิเยหิ ธมฺเมหิ สุทฺโธ อสํสฏฺโฐ, มาติโต จ ปิติโต จ สุทฺโธ อสํสฏฺโฐ อนุปกุทฺโธ อครหิโต อิจฺเจวมาทิ.

ปโมจเน— ปริมุตฺโต ทุกฺขสฺมาติ วทามิ, มุตฺโตสฺมิ มารพนฺธนา, น เต มุจฺจนฺติ มจฺจุนา อิจฺเจวมาทิ.

เหตฺวตฺเถ— กสฺมา เหตุนา, เกน เหตุนา, กิสฺส เหตุนา, กสฺมา นุ ตุมฺหํ ทหรา น มียเร, กสฺมา อิเธว มรณํ ภวิสฺสติ อิจฺเจวมาทิ.

วิวิตฺตตฺเถ— วิวิตฺโต ปาปกา ธมฺมา, วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ อิจฺเจวมาทิ.

ปมาเณ— ทีฆโส นววิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา ปมาณิกา กาเรตพฺพา, มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส อฑฺฒ เตฬสหตฺถา อิจฺเจวมาทิ.

ปุพฺพโยเค— ปุพฺเพว สมฺโมธา อิจฺเจวมาทิ.

พนฺธนตฺเถ— สตสฺมา พนฺโธ นโร. ตติยา จ, สเตน พนฺโธ นโร รญฺญา อิณตฺเถนอิจฺเจวมาทิ.

คุณวจเน — ปุญฺญาย สุคตึ ยนฺติ, จาคาย วิปุลํ ธนํ, ปญฺญาย วิมุตฺติมโน, อิสฺสริยาย ชนํ รกฺขติ ราชา อิจฺเจวมาทิ.

ปญฺเห ตฺวาโลเป กมฺมาธิกรเณสุ— อภิธมฺมา ปุจฺฉนฺติ, อภิธมฺมํสุตฺวา, อภิธมฺเม ฐตฺวา วา. วินยา ปุจฺฉนฺติ, วินยํ สุตฺวา, วินเยฐตฺวา วา. ทุติยา จ ตติยา จ, อภิธมฺมํ, อภิธมฺเมน วา. วินยํ, วินเยน วา. เอวสุตฺตา, เคยฺยา, คาถาย, เวยฺยากรณา, อุทานา, อิติวุตฺตกา, ชาตกา, อพฺภุตธมฺมา, เวทลฺลา อิจฺเจวมาทิ.

กถเน ตฺวาโลเป กมฺมาธิกรเณสุ— อภิธมฺมา กถยนฺติ, อภิธมฺมํ สุตฺวา, อภิธมฺเม ฐตฺวา วา. วินยา กถยนฺติ, วินยํ สุตฺวา, วินเย ฐตฺวา วา.

ทุติยา จ ตติยา จ, อภิธมฺมํ, อภิธมฺเมน วา. วินยํ วินเยน วา. เอวํ สุตฺตา, เคยฺยา, คาถาย, เวยฺยากรณา, อุทานา, อิติวุตฺตกา, ชาตกา, อพฺภุตธมฺมา, เวทลฺลา อิจฺเจวมาทิ.

โถเก— โถกา มุจฺจนฺติ. อปฺปมตฺตกา มุจฺจนฺติ, กิจฺฉา มุจฺจนฺติ. ตติยา จ.

โถเกน, อปฺปมตฺตเกน, กิจฺเฉน วา อิจฺเจวมาทิ.

อกตฺตริจ— กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา อุสฺสนฺนตฺตา วิปุลตฺตา จกฺขุวิญฺฺญาณํ อุปฺปนฺนํ โหติ อิจฺเจวมาทิ.

จคฺคหเณน เสเสสุปิ เย มยา โนปทิฏฺฐา อปาทานปโยคิกา, เต ปโยควิจกฺขเณหิ ยถาโยคํ โยเชตพฺพา.

๒๗๖, ๓๐๒. ยสฺส ทาตุกาโม โรจเต ธารยเต วา ตํ สมฺปทานํ.

ยสฺส วา ทาตุกาโม ยสฺส วาโรจเต, ยสฺส วา ธารยเต, ตํ การกํ สมฺปทานสญฺญํ โหติ.

สมณสฺส จีวรํ ททาติ, สมณสฺส โรจเต สจฺจํ, เทวทตฺตสฺส สุวณฺณจฺฉตฺตํ ธารญยเต ยญฺญทตฺโต.

สมฺปทานมิจฺจเนน กฺวตฺโถ? สมฺปทาเน จตุตฺถี.

วาติ วิกปฺปนตฺถํ, ธาตุนามานํ ปโยเค วา อุปสคฺคปฺปโยเค วา นิปาตปฺปโยเค วา สติ อตฺถวิกปฺปนตฺถํ วาติ ปทํ ปยุชฺชติ.

๒๗๗, ๓๐๓. สิลาฆ หนุ ฐา สป ธาร ปิห กุธ ทุหิสฺโสสูย ราธิกฺข ปจฺจาสุณ อนุปติคิณ ปุพฺพกตฺตาโรจนตฺถ ตทตฺถ ตุมตฺถาลมตฺถ มญฺญานาทรปฺปาณินิ, คตฺยตฺถกมฺมนิ, อาสีสตฺถ สมฺมุติ ภิยฺย สตฺตมฺยตฺเถสุ จ.

สิลาฆ หนุ ฐา สป ธาร ปิห กุธ ทุห อิสฺสอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ ปโยเค, อุสูยตฺถานญฺจ ปโยเค, ราธิกฺขปฺปโยเค, ปจฺจาสุณอนุปติคิณานํ ปุพฺพกตฺตริ, อาโรจนตฺเถ, ตทตฺเถ, ตุมตฺเถ, อลมตฺเถ, มญฺญติปฺปโยเค อนาทเร อปฺปาณินิ, คตฺยตฺถานํ ธาตูนํ กมฺมนิ, อาสีสตฺเถ จ สมฺมุติ ภิยฺย สตฺตมฺยตฺเถสุ จ, ตํ การกํ สมฺปทานสญฺญํ โหติ.

สิลาฆปฺปโยเค ตาว— พุทฺธสฺส สิลาฆเต, ธมฺมสฺส สิลาฆเต, สงฺฆสฺสสิลาฆเต, สกํอุปชฺฌายสฺส สิลาฆเต, ตว สิลาฆเต มม สิลาฆเต อิจฺเจวมาทิ.

หนุปฺปโยเค— หนุเต ตุยฺหเมว, หนุเต มยฺหเมว อิจฺเจวมาทิ.

ฐาปโยเค— อุปติฏฺเฐยฺย สกฺยปุตฺตานํ วฑฺฒกี, ภิกฺขุสฺส ภุญฺชนฺตสฺส ปานีเยน วา วิธูปเนน วา อุปติฏฺเฐยฺย ภิกฺขุนี อิจฺเจวมาทิ.

สปปฺปโยเค— ตุยฺหํ สปเต, มยฺหํ สปเต อิจฺเจวมาทิ.

ธารปฺปโยเค— สุวณฺณํ เต ธารยเต อิจฺเจวมาทิ.

ปิหปฺปโยเค— พุทฺธสฺส อญฺญติตฺถิยา ปิหยนฺติ, เทวา ทสฺสนกามา เต, ยโต อิจฺฉามิ ภทฺทนฺตสฺส, สมิทฺธานํ ปิหยนฺติ ทลิทฺทา อิจฺเจวมาทิ.

กุธทุหอิสฺสอุสูยปฺปโยเค— โกธยติ เทว ทตฺตสฺส, ตสฺส กุชฺฌ มหาวีร, มา รฏฺฐํ วินสฺส อิทํ. ทุหยติ ทิสานํ เมโฆ, ติตฺถิยา สมณานํ อิสฺสญยนฺติ คุณคิทฺเธน, ติตฺถิยา สมณานํ อิสฺสยนฺติ ลาภคิทฺเธน, ทุชฺชนา คุณวนฺตานํ อุสูยนฺติ คุณคิทฺเธน, กา อุสูยา วิชานตํ อิจฺเจวมาทิ.

ราธ อิกฺข อิจฺเจเตสํ ธาตูนํ ปโยเค ยสฺส อกถิตสฺส ปุจฺฉนํ กมฺมวิกฺขฺยาปนตฺถญฺจ, ตํ การกํ สมฺปทานสญฺญํ โหติ, ทุติยา จ.

อาราโธหํ รญฺโญ, อาราโธหํ ราชานํ, กฺยาหํ อยฺยานํ อปรชฺฌามิ, กฺยาหํอยฺเย อปรชฺฌามิ, จกฺขุํ ชนสฺส ทสฺสนาย ตํ วิย มญฺเญ, อายสฺมโต อุปาลิตฺเถรสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข อุปติสฺโส, อายสฺมนฺตํ วา อิจฺเจวมาทิ.

ปจฺจาสุณ อนุปติคิณานํ ปุพฺพกตฺตริ สุโณติสฺส ปจฺจาโยเค ยสฺส กมฺมุโน ปุพฺพสฺส โย กตฺตา, โส สมฺปทานสญฺโญ โหติ.

ตํ ยถา? ภควา ภิกฺขู เอตทโวจ.

ภิกฺขูติ อกถีต กมฺมํ, เอตนฺติ กถิตกมฺมํ. ยสฺส กมฺมุโน ปุพฺพสฺส โย กตฺตา, โส‘ภควา’ติ “โย กโรติ ส กตฺตา”ติ สุตฺตวจเนน กตฺตุสญฺโญ.

เอวํ ยสฺส กมฺมุโน ปุพฺพสฺส โย กตฺตา, โส สมฺปทานสญฺโญ โหติ.

ตํ ยถา? เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ, อาสุณนฺติ พุทฺธสฺส ภิกฺขู.

คิณสฺส อนุปติโยเค ยสฺส กมฺมุโน ปุพฺพสฺส โย กตฺตา, โส สมฺปทานสญฺโญ โหติ.

ตํ ยถา? ภิกฺขุ ชนํ ธมฺมํ สาเวติ, ตสฺส ภิกฺขุโน ชโน อนุคิณาติ, ตสฺส ภิกฺขุโน ชโน ปติคิณาติ.

โย วเทติ ส‘กตฺตา’ติ, วุตฺตํ ‘กมฺม’นฺติ วุจฺจติ;

โย ปฏิคฺคาหโก ตสฺส, ‘สมฺปทานํ’ วิชานิยา.

อิจฺเจวมาทิ.

อาโรจนตฺเถ— อาโรจยามิ โว ภิกฺขเว, อามนฺตยามิ โว ภิกฺขเว, ปฏิเวทยามิ โว ภิกฺขเว, อาโรจยามิ เต มหาราช, อามนฺตยามิ เต มหาราช, ปฏิเวทยามิ เต มหาราช อิจฺเจวมาทิ.

ตทตฺเถ— อูนสฺส ปาริปูริยา ตํ จีวรํ นิกฺขิปิตพฺพํ. พุทฺธสฺสอตฺถาย, ธมฺมสฺส อตฺถาย, สงฺฆสฺส อตฺถาย, ชีวิตํ ปริจฺจชามิ อิจฺเจวมาทิ.

ตุมตฺเถ โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย สุขาย เทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชติ. ภิกฺขูนํ ผาสุวิหาราย วินโย ปญฺญตฺโต อิจฺเจวมาทิ.

อลมตฺถปฺปโยเคญอลมิติ อรหติ ปฏิกฺขิตฺเตสุ. อลํ เม พุทฺโธ, อลํ เม รชฺชํ, อลํ ภิกฺขุ ปตฺตสฺส, อลํ มลฺโล มลฺลสฺส, อรหติ มลฺโล มลฺลสฺส. ปฏิกฺขิตฺเต อลํ เต รูปํ กรณียํ, อลํ เม หิรญฺญสุวณฺเณน อิจฺเจวมาทิ.

มญฺญติปฺปโยเค อนาทเร อปฺปาณินิญกฏฺฐสฺส ตุวํ มญฺเญ, กลิงฺครสฺส ตุวํมญฺเญ.

อนาทเรติ กิมตฺถํ? สุวณฺณํ วิย ตํ มญฺเญ.

อปฺปาณินีติ กิมตฺถํ? คทฺรภํ ตุวํ มญฺเญ อิจฺเจวมาทิ.

คตฺยตฺถกมฺมนิญคามสฺส ปาเทน คโต, นครสฺส ปาเทน คโต, อปฺโป สคฺคายคจฺฉติ, สคฺคสฺส คมเนน วา, มูลาย ปฏิกสฺเสยฺย สงฺโฆ. ทุติยา จ, คามํ ปาเทน คโต, นครํ ปาเทน คโต, อปฺโป สคฺคํ คจฺฉติ, สคฺคํ คมเนน วา, มูลํ ปฏิกสฺเสยฺย สงฺโฆ อิจฺเจวมาทิ.

อาสีสตฺเถญอายสฺมโต ทีฆายุโก โหตุ, ภทฺทํ ภวโต โหตุ, กุสลํ ภวโต โหตุ, อนามยํ ภวโต โหตุ, สุขํ ภวโต โหตุ, สฺวาคตํ ภวโต โหตุ, อตฺโถ ภวโต โหตุ, หิตํ ภวโต โหตุ อิจฺเจวมาทิ.

สมฺมุติปฺปโยเค— อญฺญตฺร สงฺฆสมฺมุติยา ภิกฺขุสฺส วิปฺปวตฺถุํ น วฏฺฏติ, สาธุ สมฺมุติ เม ตสฺส ภควโต ทสฺสนาย อิจฺเจวมาทิ.

ภิยฺยปฺปโยเค— ภิยฺโยโส มตฺตายํ อิจฺเจวมาทิ.

สตฺตมฺยตฺเถ— ตุยฺหญฺจสฺส อาวิ กโรมิ, ตสฺส เม สกฺโก ปาตุรโหสิ อิจฺเจวมาทิ.

อตฺถคฺคหเณน พหูสุ อกฺขรปฺปโยเคสุ ทิสฺสติ.

ตํ ยถา? อุปมํ มต กริสฺสามิ, ธมฺมํ โว เทเสสฺสามิ.

สารตฺเถ จ— เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมํ ภิกฺขูนํ. ตสฺส ผาสุ วิหารายโหติ, เอตสฺส ปหิเณยฺย, ยถา โน ภควา พฺยากเรยฺย, ตถาปิ เตสํ พฺยากริสฺสาม, กปฺปติ สมณานํ อาโยโค, อมฺหากํ มณินา อตฺโถ, กิมตฺโถ เม พุทฺเธน, เสยฺโย เม อตฺโถ, พหูปการา ภนฺเต มหาปชา ปติโคตมี ภควโต, พหูปการา ภิกฺขเว มาตาปิตโร ปุตฺตานํ อิจฺเจวมาทิ.

เสเสสุ อกฺขรปฺปโยเคสุปิ อญฺเญปิ ปโยคา ปโยควิจกฺขเณหิ โยเชตพฺพา.

จคฺคหณํ วิกปฺปนตฺถวาคฺคหณานุกฑฺฒนตฺถํ. เย เกจิ สทฺทา สมฺปทานปฺปโยคิกา มยา โนปทิฏฺฐา, เตสํ คหณตฺถํ อิธ วิกปฺปียติ วาสทฺโท.

ตํ ยถา? ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปภู อยํ ภควา, เทสสฺส ปภู อยํ ราชา. เขตฺตสฺส ปภู อยํ คหปติ, อรญฺญสฺส ปภู อยํ ลุทฺทโก อิจฺเจวมาทิ. กฺวจิ ทุติยา ตติยา ปญฺจมี ฉฏฺฐี สตฺตมฺยตฺเถสุ จ.

๑๗๘, ๓๒๐. โยธาโร ตโมกาสํ.

โย อาธาโร, ตํ โอกาสสญฺญํ โหติ. สฺวาธาโร จตุพฺพิโธ พฺยาปิโก, โอปสิเลสิโก, เวสยิโก สามีปิโก จาติ.

ตตฺถ พฺยาปิโก ตาว—ชเลสุ ขีรํ ติฏฺฐติ, ติเลสุ เตลํ, อุจฺฉูสุ รโส.

โอปสิเลสิโก—ปริยงฺเก ราชา เสติ, อาสเน อุปวิฏฺโฐ สงฺโฆ.

เวสยิโก—ภูมีสุ มนุสฺสา จรนฺติ, อนฺตลิกฺเข วายู วายนฺติ. อากาเสสกุณา ปกฺขนฺทนฺติ.

สามีปิโก—วเน หตฺถิโน จรนฺติ, คงฺคายํ โฆโส ติฏฺฐติ, วเช คาโว ทุหนฺติ, สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน.

โอกาสมิจฺจเนน กฺวตฺโถ? โอกาเส สตฺตมี.

๒๗๙, ๒๙๒. เยน วา กยิรเต ตํ กรณํ.

เยน วา กยิรเต, เยน วา ปสฺสติ, เยน วา สุณาติ, ตํ การกํ กรณสญฺญํ โหติ.

ทตฺเตน วิหึ ลุนาติ, วาสิยา กฏฺฐํ ตจฺฉติ, ผรสุนา รุกฺขํ ฉินฺทติ, กุทาเลน ปถวึ ขณติ, สตฺเถน กมฺมํ กโรติ. จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ.

กรณมิจฺจเนน กฺวตฺโถ? กรเณ ตติยา.

๒๘๐, ๒๘๕. ยํ กโรติ ตํ กมฺมํ.

ยํ วา กโรติ, ยํ วา ปสฺสติ, ยํ วา สุณาติ, ตํ การกํ กมฺมสญฺญํ โหติ.

ฉตฺตํ กโรติ, รถํ กโรติ, รูปํ ปสฺสติ, สทฺทํ สุณาติ, กณฺฏกํ มทฺทติ, วิสํคิลติ.

กมฺมมิจฺจเนน กฺวตฺโถ? กมฺมตฺเถ ทุติยา.

๒๘๑, ๒๙๔. โย กโรติ ส กตฺตา.

โย กโรติ, โส กตฺตุสญฺโญ โหติ.

อหินา ทฏฺโฐ นโร, ครุเฬน หโต นาโค. พุทฺเธน ชิโต มาโร, อุปคุตฺเตน มาโร พนฺโธ.

กตฺตุอิจฺจเนน กฺวตฺโถ? กตฺตริ จ.

๒๘๒, ๒๙๕. โย กาเรติ ส เหตุ.

โย กตฺตารํ กาเรติ, โส เหตุสญฺโญ โหติ, กตฺตา จ.

โส ปุริโส ตํ ปุริสํ กมฺมํ กาเรติ โส ปุริโส เตน ปุริเสน กมฺมํ กาเรติ, โส ปุริโส ตสฺส ปุริสสฺส กมฺมํ กาเรติ. เอวํ หาเรติ ปาเฐติ ปาเจติ, ธาเรติ.

เหตุอิจฺจเนน กฺวตฺโถ? ธาตูหิ เณ ณย ณาเป ณาปยา การิตานิ เหตฺวตฺเถ.

๒๘๓, ๓๑๖. ยสฺส วา ปริคฺคโห ตํ สามี.

ยสฺส วา ปริคฺคโห, ตํ สามีสญฺญํ โหติ.

ตสฺส ภิกฺขุโน ปฏิวีโส, ตสฺส ภิกฺขุโน ปตฺโต, ตสฺส ภิกฺขุโน จีวรํ, อตฺตโน มุขํ.

สามีอิจฺจเนน กฺวตฺโถ? สามิสฺมึ ฉฏฺฐี.

๒๘๔, ๒๘๓. ลิงฺคตฺเถ ปฐมา.

ลิงฺคตฺถาภิธานมตฺเต ปฐมาวิภตฺติ โหติ.

ปุริโส, ปุริสา, เอโก, ทฺเว, จ, วา, เห, อเห, เร, อเร.

๒๘๕, ๗๐. อาลปเน จ.

อาลปนตฺถา ธิเก ลิงฺคตฺถาภิธานมตฺเต จ ปฐมาวิภตฺติ โหติ.

โภ ปุริส, ภวนฺโต ปุริสา, โภ ราช, ภวนฺโต ราชาโน, เห สเข, เห สขิโน.

๒๘๖, ๒๙๑. กรเณ ตติยา.

กรณการเก ตติยาวิภตฺติ โหติ.

อคฺคินา กุฏึ ฌาเปติ, มนสา เจ ปทุฏฺเฐน, มนสา เจ ปสนฺเนน, กาเยน กมฺมํ กโรติ.

๒๘๗, ๒๙๙. สหาทิโยเค จ.

สหาทิโยคตฺเถ จ ตติยาวิภตฺติ โหติ.

สหาปิ คคฺเคน สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺย, วินาปิ คคฺเคน, มหตา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ, สหสฺเสน สมํ มิตา.

๒๘๘, ๒๙๓. กตฺตริ จ.

กตฺตริ จ ตติยาวิภตฺติ โหติ.

รญฺญา หโต โปโส, ยกฺเขน ทินฺโน วโร, อหินา ทฏฺโฐ นโร.

๒๘๙, ๒๙๗. เหตฺวตฺเถ จ.

เหตฺวตฺเถ จ ตติยาวิภตฺติ โหติ.

อนฺเนน วสติ, ธมฺเมน วสติ, วิชฺชาย วสติ, สกฺกาเรน วสติ.

๒๙๐, ๒๙๘. สตฺตมฺยตฺเถ จ.

สตฺตมฺยตฺเถ จ ตติยาวิภตฺติ โหติ.

เตน กาเลน, เตน สมเยน. (เยน กาเลน, เยน สมเยน,) เตน โข ปน สมเยน.

๒๙๑, ๒๙๙. เยนงฺควิกาโร.

เยน พฺยาธิมตา องฺเคน องฺคิโน วิกาโร ลกฺขียเต. ตตฺถ ตติยาวิภตฺติ โหติ.

อกฺขินา กาโณ, หตฺเถน กุณี, กาณํ ปสฺสติ เนตฺเตน, ปาเทน ขญฺโช, ปิฏฺฐิยา ขุชฺโช.

๒๙๒, ๓๐๐. วิเสสเน จ.

วิเสสนตฺเถ จ ตติยาวิภตฺติ โหติ.

โคตฺเตน โคตโม นาโถ, สุวณฺเณน อภิรูโป, ตปสา อุตฺตโม.

๒๙๓, ๓๐๑. สมฺปทาเน จตุตฺถี.

สมฺปทานการเก จตุตฺถีวิภตฺติ โหติ.

พุทฺธสฺส วา ธมฺมสฺส วา สงฺฆสฺส วา ทานํ เทติ, ทาตา โหติ สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา.

๒๙๔, ๓๐๕. นโมโยคาทีสฺวปิ จ.

นโมโยคาทีสฺวปิ จ จตุตฺถีวิภตฺติ โหติ.

นโม เต พุทฺธ วีรตฺถุ, โสตฺถิ ปชานํ, นโม กโรหิ นาคสฺส, สฺวาคตํเต มหาราช.

๒๙๕, ๓๐๗. อปาทาเน ปญฺจมี.

อปาทานการเก ปญฺจมีวิภตฺติ โหติ.

ปาปา จิตฺตํ นิวารเย, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา, ภยา มุจฺจติ โส นโร.

๒๙๖, ๓๑๔. การณตฺเถ จ.

การณตฺเถ จ ปญฺจมีวิภตฺติ โหติ.

อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ยถาภูตํ อทสฺสนา.

๒๙๗, ๒๘๔. กมฺมตฺเถ ทุติยา.

กมฺมตฺเถ ทุติยาวิภตฺติ โหติ.

คาวํ หนติ, วีหโย ลุนาติ, สตฺถํ กโรติ, ฆฏํ กโรติ, รถํ กโรติ, ธมฺมํ สุณาติ, พุทฺธํ ปูเชติ, วาจํ ภาสตี, ตณฺฑุลํ วจติ, โจรํ ฆาเตติ.

๒๙๘, ๒๘๗. กาลทฺธานมจฺจนฺตสํโยเค.

กาลทฺธานํ อจฺจนฺตสํโยเค ทุติยาวิภตฺติ โหติ.

มาสํ มํโสทนํ ภุญฺชติ, สรทํ รมณียา นที, มาสํ สชฺฌายติ, โยชนํ วนราชิ, โยชนํ ทีโฆ ปพฺพโต, โกสํ สชฺฌายติ.

อจฺจนฺตสํโยเคติ กิมตฺถํ? สํวจฺฉเร โภชนํ ภุญฺชติ.

๒๙๙, ๒๘๘. กมฺมปฺปวธนียยุตฺเต.

กมฺมปฺปวจนียยุตฺเต ทุติยาวิภตฺติ โหติ.

ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต, ปพฺพชิตมนุปพฺพชึสุ.

๓๐๐, ๒๘๖. คติ พุทฺธิ ภุช ปฐ หร กร สยาทีนํ การิเต วา.

คติ พุทฺธิ ภุช ปฐ หร กร สยาทีนํ ปโยเค การิเต ทุติยาวิภตฺติ โหติ วา.

ปุริโส ปุริสํ (คามํ) คามยติ, ปุริโส ปุริเสน วา, ปุริโส ปุริสสฺส วา. เอวํ โพธยติ, โภชยติ, ปาฐยติ, หารยติ, การยติ, สยาปยติ. เอวํสพฺพตฺถ การิเต.

๓๐๑, ๒๑๕. สามิสฺมึ ฉฏฺฐี.

สามิสฺมึ ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติ.

ตสฺส ภิกฺขุโน ปฏิวีโส, ตสฺส ภิกฺขุโน ปตฺโต, ตสฺส ภิกฺขุโน จีวรํ, อตฺตโน มุขํ.

๓๐๒, ๓๑๙. โอกาเส สตฺตมี.

โอกาสการเก สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.

คมฺภีเร โอทกนฺติเก, ปาปสฺมึ รมติ มโน, ภควติ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติกุลปุตฺโต.

๓๐๓, ๓๒๑. สามิสฺสราธิปติ ทายาท สกฺขีปติภู ปสุตกุสเลหิ จ.

สามี อิสฺสร อธิปติ ทายาท สกฺขีปติภู ปสุตกุสล อิจฺเจเตหิ ปโยเค ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติ, สตฺตมี จ.

โคณานํ สามี, โคเณสุ สามี, โคณานํ อิสฺสโร, โคเณสุ อิสฺสโร. โคณานํ อธิ ปติ, โคเณสุ อธิปติ. โคณานํ ทายาโท, โคเณสุ ทายาโท. โคณานํ สกฺขี, โคเณสุสกฺขี, โคณานํ ปติภู, โคเณสุ ปติภู. โคณานํ ปสุโต, โคเณสุ ปสุโต. โคณานํกุสโล, โคเณสุ กุสโล.

๓๐๔, ๓๒๒. นิทฺธารเณ จ.

นิทฺธารณตฺเถ จ ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติ, สตฺตมี จ.

กณฺหา คาวีนํ สมฺปนฺนขีรตมา, กณฺหา คาวีสุ สมฺปนฺนขีรตมา.

สามา นารีนํ ทสฺสนียตมา, สามา นารีสุ ทสฺสนียตมา. มนุสฺสานํ ขตฺติโย สูรตโม, มนุสฺเสสุ ขตฺติโย สูรตโม.

ปถิกานํ ธาวนฺโต สีฆตโม, ปถิเกสุ ธาวนฺโต สีฆตโม.

๓๐๕, ๓๒๓. อนาทเร จ.

อนาทเร ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติ, สตฺตมี จ.

รุทโต ทารกสฺส ปพฺพชิ, รุทนฺตสฺมึ ทารเก ปพฺพชิ.

๓๐๖, ๒๘๙. กฺวจิ ทุติยา ฉฏฺฐีนมตฺเถ.

ฉฏฺฐีนมตฺเถ กฺวจิ ทุติยาวิภตฺติ โหติ.

อปิสฺสุ มํ อคฺคิเวสฺสน ติสฺโส อุปมา ปฏิภํสุ.

๓๐๗, ๒๙๐. ตติยาสตฺตมีนญฺจ.

ตติยาสตฺตมีนํ อตฺเถ จ กฺวจิ ทุติยาวิภตฺติ โหติ.

สเจ มํ สมโณ โคตโม อาลปิสฺสติ, ตฺวญฺจ มํ นาภิภาสสิ. เอวํ ตติยตฺเถ.

ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา, เอกํ สมยํ ภควา. เอวํ สตฺตมฺยตฺเถ.

๓๐๘, ๓๑๗. ฉฏฺฐี จ.

ตติยาสตฺตมีนํ อตฺเถ จ กฺวจิ ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติ.

กโต เม กลฺยาโณ, กตํ เม ปาปํ. เอวํ ตติยตฺเถ.

กุสลา นจฺจคีตสฺส สิกฺขิตา จาตุริตฺถิโย, กุสโล ตฺวํ รถสฺส องฺคปจฺจงฺคานํ. เอวํ สตฺตมฺยตฺเถ.

กฺวจีติ กิมตฺถํ? โย โว อานนฺท มยา ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปญฺญตฺโต, อานนฺโท อตฺเถสุ วิจกฺขโณ.

๓๐๙, ๓๑๘. ทุติยาปญฺจมีนญฺจ.

ทุติยาปญฺจมีนญฺจ อตฺเถ กฺวจิ ฉฏฺฐีวิภตฺติ โหติ.

ตสฺส ภวนฺติ วตฺตาโร, สหสา กมฺมสฺส กตฺตาโร, เอวํ ทุติยตฺเถ.

อสฺสวนตา ธมฺมสฺส ปริหายนฺติ, กินฺนุ โข อหํ ตสฺส สุขสฺส ภายามิ, สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน, ภีโต จตุนฺนํ อาสีวิสานํ โฆรวิสานํ, ภายามิ โฆรวิสสฺส นาคสฺส. เอวํ ปญฺจมฺยตฺเถ.

๓๑๐, ๓๒๔. กมฺม กรณ นิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมี.

กมฺมกรณนิมิตฺตตฺเถสุ สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.

สุนฺทราวุโส อิเม อาชีวกา ภิกฺขูสุ อภิวาเทนฺติ. เอวํ กมฺมตฺเถ.

หตฺเถสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, ปตฺเตสุ ปิณฺฑาย จรนฺติ, ปเถสุ คจฺฉนฺติ.เอวํ กรณตฺเถ.

ทีปิ จมฺเมสุ หญฺญเต, กุญฺชโร ทนฺเตสุ หญฺญเต, เอวํ นิมิตฺตตฺเถ.

๓๑๑, ๓๒๕. สมฺปทาเน จ.

สมฺปทาเน จ สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.

สงฺเฆ ทินฺนํ มหปฺผล, สงฺเฆ โคตมี เทหิ, สงฺเฆ เต ทินฺเน อหญฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ.

๓๑๒, ๓๒๖. ปญฺจมฺยตฺเถ จ.

ปญฺจมฺยตฺเถ จ สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.

กทลีสุ คเช รกฺขนฺติ.

๓๑๓, ๓๒๗. กาลภาเวสุ จ.

กาลภาเวสุ จ กตฺตริ ปยุชฺชมาเน สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.

ปุพฺพณฺหสมเย คโต, สายนฺหสมเย อาคโต.

ภิกฺขูสุ โภชียมาเนสุ คโต, ภุตฺเตสุ อาคโต.

โคสุ ทุยฺหมาเนสุ คโต, ทุทฺธาสุ อาคโต.

๓๑๔, ๓๒๘. อุป’ฌาธิกิสฺสรวจเน.

อุปอธิอิจฺเจเตสํ ปโยเค อธิกอิสฺสรวจเน สตฺตมีวิภตฺติ โหติ.

อุป ขาริยํ โทโณ, อุป นิกฺเข กหาปณํ. อธิ พฺรหฺมทตฺเต ปญฺจาลา, อธิ นจฺเจสุ โคตมี, อธิ เทเวสุ พุทฺโธ.

๓๑๕, ๓๒๙. มณฺฑิตุ’สฺสุกฺเกสุ ตติยา.

มณฺฑิตอุสฺสุกฺกอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ ตติยาวิภตฺติ โหติ, สตฺตมี จ.

ญาเณน ปสีทิโต, ญาณสฺมึ วา ปสีทิโต, ญาเณน อุสฺสุกฺโก, ญาณสฺมึ วาอุสฺสุกฺโก ตถาคโต วา ตถาคตโคตฺโต วา.

อิติ นามกปฺเป การกกปฺโป ฉฏฺโฐ กณฺโฑ.

การกกปฺโป นิฏฺฐิโต.