มหากัจจายนไวยากรณ์_๗. กิพพิธานกัปป์

๗. กิพฺพิธานกปฺป

ปฐมกณฺฑ

(ก)

พุทฺธํ ญาณสมุทฺทํ, สพฺพญฺญุํ โลกเหตุ’ขีณมตึ;

วนฺทิตฺวา ปุพฺพมหํ, วกฺขามิ สสาธนํ หิ กิตกปฺปํ.

(ข)

สาธนมูลํ หิ ปโยคํ, อาหุ ปโยคมูลมตฺถญฺจ;

อตฺเถสุ วิสารทมตโย, สาสนสฺสุธรา ชินสฺส มตา.

(ค)

อนฺโธ เทสกวิกโล, ฆตมธุเตลานิ ภาชเนน วินา;

นฏฺโฐ นฏฺฐานิ ยถา, ปโยควิกโล ตถา อตฺโถ.

(ฆ)

ตสฺมา สํรกฺขณตฺถํ, มุนิวจนตฺถสฺส ทุลฺลภสฺสาหํ;

วกฺขามิ สิสฺสกหิตํ, กิตกปฺปํ สาธเนน ยุตํ.

๕๒๔, ๕๖๑. ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ โณ.

ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ ณปจฺจโย โหติ.

กมฺมํ กโรตีติ กมฺมกาโร, เอวํ กุมฺภกาโร, มาลากาโร, กฏฺฐกาโร, รถกาโร,

รชตกาโร, สุวณฺณกาโร, ปตฺตคฺคาโห, ตนฺตวาโย, ธญฺญมาโย, ธมฺมกาโม, ธมฺมจาโร.

๕๒๕, ๕๖๕. สญฺญายม นุ.

สญฺญายมภิเธยฺยายํ ธาตุยา กมฺมาทิมฺหิ อการปจฺจโย โหติ, นามมฺหิ จ นุการาคโม โหติ.

อรึ ทเมตีติ อรินฺทโม, ราชา. เวสฺสํ ตรตีติ เวสฺสนฺตโร, ราชา. ตณฺหํ กโร

ตีติ ตณฺหงฺกโร, ภควา. เมธํ กโรตีติ เมธงฺกโร, ภควา. สรณํ กโรตีติ สรณงฺกโร, ภควา.

ทีปํ กโรตีติ ทีปงฺกโร, ภควา.

๕๒๖, ๕๖๗. ปุเร ททา จ อึ.

ปุรสทฺเท อาทิมฺหิ ททอิจฺเจตาย ธาตุยา อการปจฺจโย โหติ, ปุรสทฺทสฺส อการสฺส จ อึ โหติ.

ปุเร ทานํ อทาสีติ ปุรินฺทโท เทวราชา.

๕๒๗, ๕๖๘. สพฺพโต ณฺวุ ตฺวาวี วา.

สพฺพโต ธาตุโต กมฺมาทิมฺหิ วา อกมฺมาทิมฺหิ วา อการ ณฺวุ ตุ อาวีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.

ตํ กโรตีติ ตกฺกโร, หิตํ กโรตีติ หิตกโร, วิเนติ เอตฺถ, เอเตนาติ วาวินโย นิสฺสาย นํ วสตีติ นิสฺสโย.

ณฺวุมฺหิ— รถํ กโรตีติ รถการโก, อนฺนํ, ททาตีติ อนฺนทายโก, วิเนติ สตฺเตติ วินายโก, กโรตีติ การโก, ททาตีติ ทายโก, เนตีติ นายโก.

ตุมฺหิ— ตํ กโรตีติ ตกฺกตฺตา, ตสฺส กตฺตาติ วา ตกฺกตฺตา. โภชนํ ททาตีติ โภชนทาตา, โภชนสฺส ทาตาติ วา โภชนทาตา. กโรตีติ กตฺตา. สรตีติ สริตา.

อาวีมฺหิ— ภยํ ปสฺสตีติ ภยทสฺสาวี อิจฺเจวมาทิ.

๕๒๘, ๕๗๗. วิส รุช ปทาทิโต ณ.

วิส รุช ปทอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ณปจฺจโย โหติ.

ปวิสตีติ ปเวโส, รุชตีติ โรโค, อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาโท, ผุสตีติ ผสฺโส, อุจตีติ โอโก, ภวตีติ ภาโว, อยตีติ อาโย, สมฺมา พุชฺฌตีติ สมฺโพโธ, วิหรตีติ วิหาโร.

๕๒๙, ๕๘๐. ภาเว จ.

ภาวตฺถาภิเธยฺเย สพฺพธาตูหิ ณปจฺจโย โหติ.

ปจฺจเต, ปจนํ วา ปาโต, จชเต, จชนํ วา จาโค, เอวํ ยาโค, โยโค, ภาโค, ปริทาโห.

๕๓๐, ๕๘๔. กฺวิ จ.

สพฺพธาตูหิ กฺวิปจฺจโย โหติ.

สมฺภวตีติ สมฺภู, วิเสเสน ภวตีติ วิภู, ภุเชน คจฺฉตีติ ภุชโค, สํ อตฺตานํ ขนติ, สํ สฏฺฐุ ขนตีติ วา สงฺโข.

๕๓๑, ๕๘๙. ธราทีหิ รมฺโม.

ธรอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ รมฺมปจฺจโย โหติ.

ธรติ เตนาติ ธมฺโม, กรียเต ตนฺติ กมฺมํ.

๕๓๒, ๕๙๐. ตสฺสีลาทีสุ ณีตฺวาวี จ.

สพฺเพหิ ธาตูหิ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ ณี ตุ อาวี อิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.

ปิยํ ปสํสิตุํ สีลํ ยสฺส รญฺโญ, โส โหติ ราชา ปิยปสํสี, พฺรหฺมํ จริตุํ สีลํ ยสฺส ปุคฺคลสฺส โส โหติ ปุคฺคโล พฺรหฺมจารี, ปสยฺห ปวตฺติตุํ สีลํ ยสฺส รญฺโญ, โส โหติ ราชา ปสยฺหปวตฺถา, ภยํ ปสฺสิตุํ สีลํ ยสฺส สมณสฺส, โส โหติ สมโณ ภยทสฺสาวี อิจฺเจวมาทิ.

๕๓๓, ๕๙๑. สทฺท กุ ธ จล มณฺฑตฺถรุธาทีหิ ยุ.

สทฺท กุธ จล มณฺฑตฺเถหิ จ รุจาทีหิ จ ธาตูหิ ยุปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ.

โฆสนสีโล โฆสโน, ภาสนสีโล ภาสโน. เอวํ วิคฺคโห กาตพฺโพ. โกธโน, โทสโน, จลโน, กมฺปโน, ผนฺทโน, มณฺฑโน, วิภูสโน, โรจโน, โชตโน, วฑฺฒโน.

๕๓๔, ๕๖๒. ปาราทิคมิมฺหา รู.

คมุอิจฺเจตมฺหา ธาตุมฺหา ปารสทฺทาทิมฺหา รูปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ.

ภวสฺส ปารํ ภวปารํ, ภวปารํ คนฺตุํ สีลํ ยสฺส ปุริสสฺส, โส โหติ ปุริโส ภวปารคู.

ตสฺสีลาทีสฺวีติ กิมตฺถํ? ปารงฺคโต.

ปาราทิคมิมฺหาติ กิมตฺถํ? อนุคามี.

๕๓๕, ๕๙๓. ภิกฺขาทิโต จ.

ภิกฺขอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ รูปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ.

ภิกฺขนสีโล ยาจนสีโล ภิกฺขุ, วิชานนสีโล วิญฺญู.

๕๓๖, ๕๙๔. ตนตฺยาทีนํ ณุโก.

หนตฺยาทีนํ ธาตูนํ อนฺเต ณุกปจฺจโย โหติ ตสฺสีลาทีสฺวตฺเถสุ.

อาหนนสีโล อาฆาตุโก, กรณสีโล การุโก.

๕๓๗, ๕๖๖. นุ นิคฺคหิตํ ปทนฺเต.

ปทนฺเต นุการาคโม นิคฺคหิตมาปชฺชเต.

อรึ ทเมตีติ อรินฺทโม, ราชา. เวสฺสํ ตรตีติ เวสฺสนฺตโร, ราชา. ปภํ กโรตีติ ปภงฺกโร, ภควา.

๕๓๘, ๕๙๕. สํหนาญฺญาย วา โร โฆ.

สํปุพฺพาย หนอิจฺเจตาย ธาตุยา, อญฺญาย วา ธาตุยา รปจฺจโย, หนสฺส จ โฆ โหติ.

สมคฺคํ กมฺมํ สมุปคจฺฉตีติ สงฺโฆ, สมนฺตโต นครสฺส พาหิเร ขญฺญตีติ ปริขา, อนฺตํ กโรตีติ อนฺตโก.

สํอิติ กิมตฺถํ? อุปหนนํ อุปฆาโต.

๕๓๙, ๕๕๘. รมฺหิ รนฺโต ราทิโน.

รมฺหิ ปจฺจเย ปเร สพฺโพ ธาตฺวนฺโต รการาทิ โลโป โหติ.

อนฺตโก, ปารคู, สตฺถา, ทิฏฺโฐ อิจฺเจวมาทิ.

๕๔๐, ๕๔๕. ภาวกมฺเมสุ ตพฺพานียา.

ภาวกมฺมอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ ตพฺพ อนียอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ สพฺพธาตูหิ.

ภวิตพฺพํ, ภวนียํ, อาสิตพฺพํ, อาสนียํ, ปชฺชิตพฺพํ, ปชฺชนียํ, กตฺตพฺพํ, กรณียํ, คนฺตพฺพํ, คมนียํ.

๕๔๑, ๕๕๒. ณฺโย จ.

ภาวกมฺเมสุ สพฺพธาตูหิ ณฺยปจฺจโย โหติ.

กตฺตพฺพํ การิยํ, เชตพฺพํ เชยฺยํ, เนตพฺพํ เนยฺยํ, อิจฺเจวมาทิ.

จคฺคหเณน เตยฺยปจฺจโย โหติ. ญาตพฺพํ ญาเตยฺยํ, ทฏฺเฐยฺยํ, ปตฺเตยฺยํ อิจฺเจวมาทิ.

๕๔๒, ๕๕๗. กรมฺหา ริจฺจ.

กรอิจฺเจตมฺหา ธาตุมฺหา ริจฺจปจฺจโย โหติ ภาวกมฺเมสุ.

กตฺตพฺพํ กิจฺจํ.

๕๔๓, ๕๕๕. ภูโต’พฺพ.

ภูอิจฺเจตาย ธาตุยา ณฺยปจฺจยสฺส อูกาเรน สห อพฺพาเทโส โหติ ภาวกมฺเมสุ.

ภวิตพฺโพ ภพฺโพ, ภวิตพฺพํ ภพฺพํ.

๕๔๔, ๕๕๖. วท มท คมุ ยุช ครหาการาทีหิ ชฺช มฺม คฺค ยฺเหยฺยา คาโร วา.

วท มท คมุ ยุช ครหาการนฺตอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ณฺยปจฺจยสฺส ยถาสงฺขฺยํ ชฺช มฺม คฺค ยฺห เอยฺยาเทสา โหนฺติ วา ธาตฺวนฺเตน สห, ครสฺสํ จ คาโร โหติ ภาวกมฺเมสุ.

วตฺตพฺพํ วชฺชํ, มทนียํ มชฺชํ, คมนียํ คมฺมํ, โยชนียํ โยคฺคํ, ครหิตพฺพํคารยฺหํ, ทาตพฺพํ เทยฺยํ, ปาตพฺพํ เปยฺยํ, หาตพฺพํ เหยฺยํ, มาตพฺพํ เมยฺยํ, ญาตพฺพํ เญยฺยํ, อิจฺเจวมาทิ.

๕๔๕, ๕๔๘. เต กิจฺจา.

เย ปจฺจยา ตพฺพาทโย ริจฺจนฺตา, เต กิจฺจสญฺญาติ เวทิตพฺพา.

กิจฺจสญฺญาย กึปโยชนํ? ภาวกมฺเมสุ กิจฺจตฺตขตฺถา.

๕๔๖, ๕๖๒. อญฺเญ กิต.

อญฺเญ ปจฺจยา กิต เอว สญฺญา โหนฺติ.

กิต สญฺญาย กึปโยชนํ? กตฺตริ กิต.

๕๔๗, ๕๙๖. นนฺทาทีหิ ยุ.

นนฺทาทีหิ ธาตูหิ ยุปจฺจโย โหติ ภาวกมฺเมสุ.

นนฺทียเต นนฺทนํ, นินฺทิตพฺพํ วา นนฺทนํ, คหณียํ คหณํ, จริตพฺพํ จรณํ, เอวํสพฺพตฺถ โยเชตพฺพา.

๕๔๘, ๕๙๗. กตฺตุกรณปเทเสสุ จ.

กตฺตุกรณปเทสอิจฺเจเตสฺวตฺเถสุ จ ยุปจฺจโย โหติ.

กตฺตริ ตาว— รชํ หรตีติ รโชหรณํ โตยํ.

กรเณ ตาว— กโรติ เตนาติ กรณํ.

ปเทเส ตาว— ติฏฺฐนฺติ ตสฺมินฺติ ฐานํ. เอวํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพา.

๕๔๙, ๕๕๐. รหาทิโต ณ.

รการหการาทฺยนฺเตหิ ธาตูหิ อนาเทสสฺส นสฺส โณ โหติ.

กโรติ เตนาติ กรณํ, ปูเรติ เตนาติ ปูรณํ. คหณียํ เตนาติ คหณํ. เอวมญฺเญปิ โยเชตพฺพา.

อิติ กิพฺพิธานกปฺเป ปฐโม กณฺโฑ.

ทุติยกณฺฑ

๕๕๐, ๕๔๖. ณาทโย เตกาลิกา.

ณาทโย ปจฺจยา ยุปจฺจยนฺตา เตกาลิกาติ เวทิตพฺพา.

กุมฺภํ กโรติ อกาสิ กริสฺสตีติ กุมฺภกาโร, กโรติ อกาสิ กริสฺสติ เตนาติ กรณํ. เอวมญฺเญปิ โยเชตพฺพา.

๕๕๑, ๕๙๘. สญฺญายํ ทา ธาโต อิ.

สญฺญายมภิเธยฺยายํ ทา ธาโต อิปจฺจโย โหติ.

ปฐมํ อาทียตีติ อาทิ, อุทกํ ทธาตีติ อุทธิ, มโหทกานิ ทธาตีติ มโหทธิ, วาลานิ ทธาติ ตสฺมินฺติ วาลธิ, สมฺมา ธียตีติ สนฺธิ.

๕๕๒, ๖๐๙. ติ กิต จาสิฏฺเฐ.

สญฺญายมภิเธยฺยายํ สพฺพธาตูหิ ติปจฺจโย โหติ, กิต จ อาสิฏฺเฐ.

ชิโน ชนํ พุชฺฌตูติ ชินพุทฺธิ, ธนํ อสฺส ภวตูติ ธนภูติ, ภวตูติ ภูโต, ภวตูติ ภาโว, ธมฺโม ชนํ ททาตูติ ธมฺมทินฺโน, วฑฺฒตูติ วฑฺฒมาโน. เอวมญฺเญปิ โยเชตพฺพา.

๕๕๓, ๕๙๙. อิตฺถิยมติยโว วา.

อิตฺถิยมภิเธยฺยายํ สพฺพธาตูหิ อการ ติ ยุ อิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา.

ชีรตีตี ชรา, มญฺญตีติ มติ, เจตยตีติ เจตนา, เวทยตีติ เวทนา. เอวมญฺเญปิ โยเชตพฺพา.

๕๕๔, ๖๐๑. กรโต ริริย.

กรโต อิตฺถิยมนิตฺถิยํ วา อภิเขยฺยายํ ริริยปจฺจโย โหติ วา.

กตฺตพฺพา กิริยา, กรณียํ กิริยํ.

๕๕๕, ๖๑๒. อตีเต ตตวนฺตุตาวี.

อตีเต กาเล สพฺพธาตูหิ ตตวนฺตุตาวีอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.

หุโต, หุตวา, หุตาวี. วุสิโต, วุสิตวา, วุสิตาวี. ภุตฺโต, ภุตฺตวา, ภุตฺตาวี.

๕๕๖, ๖๒๒. ภาวกมฺเมสุ ต.

ภาวกมฺเมสุ อตีเต กาเล ตปจฺจโย โหติ สพฺพธาตูหิ.

ภาเว ตาว— ตสฺส คีตํ, นจฺจํ, นฏฺฏํ, หสิตํ.

กมฺมนิ ตาว— เตน ภาสิตํ, เทสิตํ.

๕๕๗, ๖๐๖. พุธคมาทิตฺเถ กตฺตริ.

พุธคมุอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตทตฺเถ คมฺยมาเน ตปจฺจโย โหติ กตฺตริ สพฺพกาเล.

สพฺเพ สงฺขตาสงฺขเต ธมฺเม พุชฺฌติ อพุชฺฌิ พุชฺฌิสฺสตีติ พุทฺโธ, สรณงฺคโต, สมถงฺคโต, อมถงฺคโต, ชานาติ อชานิ ชานิสฺสตีติ ญาโต, อิจฺเจวมาทิ.

๕๕๘, ๖๐๒. ชิโต อิน สพฺพตฺถ.

ชิอิจฺเจตาย ธาตุยา อินปจฺจโย โหติ สพฺพกาเล กตฺตริ.

ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ชินาติ อชินิ ชินิสฺสตีติ ชิโน.

๕๕๖, ๖๐๓. สุปโต จ.

สุปอิจฺเจตาย ธาตุยา อินปจฺจโย โหติ กตฺตริ, ภาเว จ.

สุปตีติ สุปินํ, สุปียเต สุปินํ.

๕๖๐, ๖๐๔. อีสํทุสูหิ ข.

อีสํทุสุสทฺทาทีหิ สพฺพธาตูหิ ขปจฺจโย โหติ.

อีสสฺสโย, ทุสฺสโย, สุสฺสโย ภวตา, อีสกฺกรํ, ทุกฺกรํ, สุกรํ, ภวตา.

๕๖๑, ๖๓๖. อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ ตเว ตุํ วา.

อิจฺฉตฺเถสุ สมานกตฺตุเกสุ สพฺพธาตูหิ ต เวตุํอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ สพฺพกาเล กตฺตริ.

ปุญฺญานิ กาตเว, สทฺธมฺมํ โสตุมิจฺฉติ.

๕๖๒, ๖๓๘. อรหสกฺกาทีสุ จ.

อรหสกฺกาทีสุ จ อตฺเถสุ สพฺพธาตูหิ ตุํปจฺจโย โหติ.

โก ตํ นินฺทิตุมรหติ, สกฺกา เชตุํ ธเนน วา. เอวมญฺเญปิ โยเชตพฺพา.

๕๖๓, ๖๓๙. ปตฺตวจเน อลมตฺเถสุ จ.

ปตฺตวจเน อลมตฺเถสุ สพฺพธาตูหิ ตุํปจฺจโย โหติ.

อลเมว ทานานิ ทาตุํ, อลเมว ปุญฺญานิ กาตุํ.

๕๖๔, ๖๔๐. ปุพฺพกาเล’ กกตฺตุกานํ ตุน ตฺวาน ตฺวา วา.

ปุพฺพกาเล เอกกตฺตุกานํ ธาตูนํ ตุน ตฺวาน ตฺวาอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ วา.

กาตุน กมฺมํ คจฺฉติ, อกาตุน ปุญฺญํ กิลิสฺสติ, สตฺตา สุตฺวาน ธมฺมํ โมทนฺติ, ริปุํ ชิตฺวาน วสติ, ธมฺมํ สุตฺวาน’สฺส เอตทโหสิ, อิโต สุตฺวาน อมุตฺร กถยนฺติ, สุตฺวา ชานิสฺสาม. เอวํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพา.

๕๖๕, ๖๔๖. วตฺตมาเน มานนฺตา.

วตฺตมาเน กาเล สพฺพธาตูหิ มาน อนฺตอิจฺเจเต ปจฺจยา โหนฺติ.

สรมาโน โรทติ. คจฺฉนฺโต คณฺหาติ.

๕๖๖, ๕๗๔. สาสาทีหิ รตฺถุ.

สาสอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ รตฺถุปจฺจโย โหติ.

สาสตีติ สตฺถา, สาสติ หึสตีติ วา สตฺถา.

๕๖๗, ๕๗๕. ปาติโต ริตุ.

ปาอิจฺเจตาย ธาตุยา ริตุปจฺจโย โหติ.

ปาติ ปุตฺตนฺติ ปิตา.

๕๖๘, ๕๗๖. มานาทีหิ ราตุ.

มานอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ราตุปจฺจโย โหติ, ริตุปจฺจโย จ.

ธมฺเมน ปุตฺตํ มาเนตีติ มาตา, ปุพฺเพ ภาสตีติ ภาตา, มาตาปิตูหิ ธารียตีติ ธีตา.

๕๖๙, ๖๑๐. อาคมา ตุโก.

อาอิจฺจาทิมฺหา คมิโต ตุกปจฺจโย โหติ. อาคจฺฉตีติ อาคนฺตุโก, ภิกฺขุ.

๕๗๐, ๖๑๑. ภพฺเพ อิก.

คมุอิจฺเจตมฺหา ธาตุมฺหา อิกปจฺจโย โหติ ภพฺเพ. คมิสฺสติ คนฺตุํ ภพฺโพติ คมิโก, ภิกฺขุ.

อิติ กิพฺพิธานกปฺเป ทุติโย กณฺโฑ.

ตติยกณฺฑ

๕๗๑, ๖๒๔. ปจฺจยาทนิฏฺฐา นิปาตนา สิชฺฌนฺติ.

สงฺขฺยานามสมาสตทฺธิตาขฺยาตกิตกปฺปมฺหิ สปฺปจฺจยา เย สทฺทา อนิฏฺฐงฺคตา, เต สาธเนน นิรกฺขิตฺวา สเกหิ สเกหิ นาเมหิ นิปาตนา สิชฺฌนฺติ.

สงฺขฺยายํ ตาว— เอกสฺส เอตา โหติ, ทสสฺส จ ทการสฺส รการาเทโส โหติ. เอโก จ ทส จ เอการส.

ทฺวิสฺส พา โหติ, ทสสฺส จ ทการสฺส รการาเทโส โหติ, ทฺเว จ ทส จ พารส.

ทฺวิสฺส พา โหติ, ทสสฺส จ วีสํ โหติ. ทฺเว จ วีสญฺจ พาวีสํ.

ฉสฺส โส โหติ, ทสสฺส จ ทการสฺส โฬ โหติ, ฉ จ ทส จ โสฬส.

ฉอายตนมฺหิ ฉสฺส สโฬ โหติ, สฬายตนํ. เอวํ เสสา สงฺขฺยา กาตพฺพา.

นามิเก ตาวญอิม สมาน อปรอิจฺเจเตหิ ชฺชชฺชุ ปจฺจยา โหนฺติ, อิม สมานสทฺทานญฺจ อการสการาเทสา โหนฺติ. อิมสฺมึ กาเล อชฺช, อชฺชุ, สมาเน กาเลสชฺช, สชฺชุ, อปรสฺมึ กาเล อปรชฺช, อปรชฺชุ.

สมาเส ตาว— ภูมิคโต, อปายคโต, อิสฺสรกตํ. สลฺลวิทฺโธ, กถินทุสฺสํ, โจรภยํ, ธญฺญราสิ, สํสารทุกฺขํ, ปุพฺพาปรํ.

ตทฺธิเต ตาว— วาสิฏฺโฐ, ภารทฺวาโช, ภคฺคโว, ปณฺฑโว, กาเลยฺโย.

อาขฺยาเต ตาว— “อส ภาเว”ติ ธาตุโต วตฺตมาเนสุ เอกวจนพหุวจเนสุ เอกวจนสฺส ติสฺส สฺโส โหติ อนฺเตน สห, พหุวจนสฺส อนฺติสฺส สฺสุ โหติ อนฺเตน สห. เอวมสฺส วจนีโย, เอวมสฺสุ วจนียา. อาณตฺติยํ หิสฺส สฺสุ โหติ วา, คจฺฉสฺสุ, คจฺฉาหิ.

กิตเก ตาว— วท หนอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ กปจฺจโย โหติ, วทสฺส จ วาโท โหติ, หนสฺส จ ฆาโต โหติ. วาทโก, ฆาตโก.

นฏธาตุโต ตปญฺจยสฺส จฺจ ฏฺฏาเทสา โหนฺติ อนฺเตน สห. นจฺจํ, นฏฺฏํ. อิจฺเจวมาทโย นิปาตนา สิชฺฌนฺติ.

๕๗๒, ๖๒๕. สาส ทิสโต ตสฺส ริฏฺโฐ จ.

สาส ทิสอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส ริฏฺฐาเทโส โหติ ฐาเน. อนุสิฏฺโฐ โส มยา, ทิฏฺฐํ เม รูปํ.

จคฺคหเณน กิจฺจตการสฺส จ ตุํ ปจฺจยสฺส จ รฏฺฐ รฏฺฐุํ อาเทสา โหนฺติ.

ทสฺสนียํ ทฏฺฐพฺพํ. ทฏฺฐุํ วิหารํ คจฺฉนฺติ สมณานํ.

๕๗๓, ๖๒๖. สาทิสนฺต ปุจฺฉ ภนฺช หนฺสาทีหิ ฏฺโฐ.

สการนฺต ปุจฺฉ ภนฺช หนฺส อิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส สหาทิพฺยญฺชเนน ฏฺฐาเทโส โหติ ฐาเน.

ตุฏฺโฐ, อหินา ทฏฺโฐ นโร, มยา ปุฏฺโฐ, ภฏฺโฐ, ปภฏฺโฐ, หฏฺโฐ, ปหฏฺโฐ, ยิฏฺโฐ. เอวมญฺเญปิ ธาตโว สพฺพตฺถ โยเชตพฺพา.

๕๗๔, ๖๑๓. วสโต อุฏฺฐ.

วสอิจฺเจตมฺหา ธาตุมฺหา ตการปจฺจยสฺส สหาทิพฺยญฺชเนน อุฏฺฐาเทโส โหติ ฐาเน.

วสฺสํ วุฏฺโฐ.

๕๗๕, ๖๑๔. วสฺส วา วุ.

วสสฺเสว ธาตุสฺส ตปจฺจเย ปเร วการสฺส อุการาเทโส โหติ วา.

วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, อุฏฺโฐ. วุโฐ วา.

๕๗๖, ๖๐๗. ธ ฒ ภ เย หิ ธ ฒา จ.

ธ ฒ ภ หอิจฺเจวมนฺเตหิ ธาตูหิ ตการปจฺจยสฺส ยถากฺกมํ ธ ฒาเทสา โหนฺติ.

ยถา? พุทฺโธ ภควา, วฑฺโฒ ภิกฺขุ, ลทฺธํ เม ปตฺถจีวรํ, อคฺคินา ทฑฺฒํ วนํ.

๕๗๗, ๖๒๘. ภนฺชโต คฺโค จ.

ภนฺชโต ธาตุมฺหา ตการปจฺจยสฺส คฺโค อาเทโส โหติ สหาทิพฺยญฺชเนน.

ภคฺโค.

๕๗๘, ๕๖๐. ภุชาทีนมนฺโต โน ทฺวิ จ.

ภุชอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺโต โน โหติ, ตปจฺจยสฺส จ ทฺวิภาโว โหติ.

ภุตฺโต, ภุตฺตาวี, จตฺโต, สตฺโต, รตฺโต, ยุตฺโต, วิวิตฺโต.

๕๗๙, ๖๒๙. วจ วาวุ.

วจอิจฺเจตสฺส ธาตฺวสฺส วการสฺส อุการาเทโส โหติ อนฺโต จกาโร โน โหติ,

ตปจฺจยสฺส จ ทฺเวภาโว โหติ วา.

วุตฺตํ ภควตา, อุตฺตํ วา.

๕๘๐, ๖๓๐. คุปาทีนญฺจ.

คุปอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺโต จ พฺยญฺชโน โน โหติ, ตปจฺจยสฺส จ ทฺเวภาโว โหติ.

สุคุตฺโต, จตฺโต, ลิตฺโต, สนฺตตฺโต, อุตฺโต, วิวิตฺโต, สิตฺโต. เอวมญฺเญปิ โยเชตพฺพา.

๕๘๑, ๖๑๖. ตราทีหิ อิณฺโณ.

ตรอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส อิณฺณาเทโส โหติ, อนฺโต จ พฺยญฺชโน โน โหติ.

ตรตีติ ติณฺโณ, อุตฺตรตีติ อุตฺติณฺโณ, สํปูรตีติ สมฺปุณฺโณ, ตุรตีติ ตุณฺโณ, ปริชีรตีติ ปริชิณฺโณ,

อากิรตีติ อากิณฺโณ.

๕๘๒, ๖๓๑. ภิทาทิโต อินฺน อนฺน อีณาวา.

ภิทิอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส อินฺน อนฺน อีณาเทสา โหนฺติ วา, อนฺโต จ พฺยญฺชโน โน โหติ.

ภินฺทิตพฺโพติ ภินฺโน, ฉินฺทียตีติ ฉินฺโน, อุจฺฉินฺทียิตฺถาติ อุจฺฉินฺโน, ทียตีติ ทินฺโน, นิสีทตีติ นิสินฺโน, สุฏฺฐุ ฉาทียตีติ สุฉนฺโน, ขิทตีติ ขินฺโน, โรทตีติ รุนฺโน, ขีณา ชาติ.

วาติ กิมตฺถํ? ภิชฺชตีติ ภิตฺติ.

๕๘๓, ๖๑๗. สุส ปจ สกโต กฺข กฺกา จ.

สุส ปจ สกอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส กฺขกฺกาเทสา โหนฺติ, อนฺโต จ พฺยญฺชโน โน โหติ.

สุสฺสตีติ สุกฺขํ, กฏฺฐํ, ปจฺจตีติ ปกฺกํ, ผลํ. สกติ สมตฺเถติ, ปูเชตีติ วา สกฺโก, สุชมฺปติ.

๕๘๔, ๖๑๘. ปกฺกมาทีหิ นฺโต จ.

ปกฺกมอิจฺเจวมาทีหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส นฺโตอาเทโส โหติ, อนฺโต จ โน โหติ.

ปกฺกมตีติ ปกฺกนฺโต, วิพฺภมตีติ วิพฺภนฺโต, สงฺกนฺโต, ขนฺโต, สนฺโต, ทนฺโต, วนฺโต.

จคฺคหณํ กิมตฺถํ? เตเหว ธาตูหิ ตปจฺจยสฺสนฺติ โหติ. อนฺโต จ โน โหติ. กนฺติ, ขนฺติ. เอวํ สพฺพตฺถ.

๕๘๕, ๖๑๙. ชนาทีนมา ติมฺหิ จ.

ชนอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส อาตฺตํ โหติ ตปจฺจเย ปเร, ติมฺหิ จ.

อชนีติ ชาโต, ชนนํ ชาติ.

ติมฺหีติ กิมตฺถํ? อญฺญสฺมิมฺปิ ปจฺจเย ปเร อาการนิวตฺตนตฺถํ. ชนิตฺวา, ชนิตา, ชนิตุํ, ชนิตพฺพํ อิจฺเจวมาทิ.

๕๘๖, ๖๐๐. คม ขน หน รมาทีนมนฺโต.

คม ขน หน รมุอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺโต พฺยญฺชโน โน โหติ วา ตปจฺจเย ปเร ติมฺหิ จ.

สุนฺทรํ นิพฺพานํ คจฺฉตีติ สุคโต. สุนฺทรํ นิพฺพานํ คจฺฉตีติ สุคติ, ขตํ, ขติ. อุปหตํ, อุปหติ. รโต, รติ, มโต, มติ.

วาติ กิมตฺถํ? รมโต, รมติ.

๕๘๗, ๖๓๒. รกาโร จ.

รกาโร จ ธาตูนมนฺตภูโต โน โหติ ตปจฺจเย, ปเร ติมฺหิ จ.

ปกาเรน กรียตีติ ปกโต, ปฐมํ กรียตีติ ปกติ, วิสรียตีติ วิสโต, วิสติ.

๕๘๘, ๖๒๐. ฐาปานมิ อี จ.

ฐา ปาอิจฺเจเตสํ ธาตูนํ อนฺตสฺส อาการสฺส อิการ อีการาเทสา โหนฺติ ยถาสงฺขฺยํ ตปจฺจเย ปเร, ติมฺหิ จ.

ยตฺร ฐิโต, ฐิติ, ปีโต, ปีติ.

๕๘๙, ๖๒๑. หนฺเตหิ โห หสฺส โฬ วา อทหนหานํ.

หการนฺเตหิ ธาตูหิ ตปจฺจยสฺส หการาเทโส โหติ, หการสฺส ธาตฺวนฺตสฺส โฬ โหติ วา อทหนหานํ.

อารุหิตฺถาติ อารุฬฺโห. คาฬฺโห, พาฬฺโห. มูโฬ.

อทหนหานมิติ กิมตฺถํ? ทยฺหตีติ ทฑฺโฒ, สํสุฏฺฐุ นยฺหตีติ สนฺนทฺโธ.

อิติ กิพฺพิธานกปฺเป ตติโย กณฺโฑ.

จตุตฺถกณฺฑ

๕๙๐, ๕๗๙. ณมฺหิรนฺชสฺส โช ภาวกรเณสุ.

ณมฺหิ ปจฺจเย ปเร รนฺชอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตภูตสฺส นฺชการสฺส โชอาเทโส โหติ ภาวกรเณสุ.

รญฺชนํ ราโค, รนฺชนฺติ เอเตนาติ ราโค.

ภาวกรเณสูติ กิมตฺถํ? รนฺชตีติ รงฺโค.

๕๙๑, ๕๔๔. หนสฺส ฆาโต.

หนอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส ฆาตาเทโส โหติ ณมฺหิ ปจฺจเย ปเร.

อุปหนตีติ อุปฆาโต, คาโว หนตีติ โคฆาตโก.

๕๙๒, ๕๐๓. วโธ วา สพฺพตฺถ.

หนอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส วธาเทโส โหติ วา สพฺพตฺถ ฐาเนสุ.

หนตีติ วโธ, วธโก, อวธิ, อหนิ วา.

๕๙๓, ๕๖๔. อาการนฺตานมาโย.

อาการนฺตานํ ธาตูนํ อนฺตสฺส อาการสฺส อายาเทโส โหติ ณมฺหิ ปจฺจเย ปเร.

ททาตีติ ทายโก, ทานํ ทาตุํ สีลํ ยสฺสาติ ทานทายี, มชฺชํ ทาตุํ สีลํ ยสฺสาติ มชฺชทายี, นครํ ยาตุํ สีลํ ยสฺสาติ นครยายี.

๕๖๔, ๕๘๒. ปุร สมุป ปรีหิ กโรติสฺส ข ขรา วา ตปจฺจเยสุ จ.

ปุร สํ อุป ปริอิจฺเจเตหิ กโรติสฺส ธาตุสฺส ข ขราเทสา โหนฺติ วา ตปจฺจเย ปเร, ณมฺหิ จ.

ปุเร กรียตีติ ปุรกฺขโต, สมฺมา กรียตีติ สงฺขโต, อุปคนฺตฺวา กรียตีติ อุปกฺขโต, ปริสมนฺตโต กโรตีติ ปริกฺขาโร, สํกรียตีติ สงฺขาโร.

วาติ กิมตฺถํ? อุปคนฺตฺวา กโรตีติ อุปกาโร.

๕๙๕, ๖๓๗. ตเว ตุนาทีสุ กา.

ตเว ตุนอิจฺเจวมาทีสุ ปจฺจเยสุ กโรติสฺส ธาตุสฺส กาอาเทโส โหติ วา.

กาตเว, กาตุํ, กตฺตุํ วา, กาตุน, กตฺตุน วา.

๕๙๖, ๕๕๑. คม ขน หนาทีนํ ตุํ ตพฺพาทีสุ น.

คม ขน หนอิจฺเจวมาทีนํ ธาตูนํ อนฺตสฺส นกาโร โหติ วา ตุํ ตพฺพาทีสุ ปจฺจเยสุ.

คนฺตุํ, คมิตุํ, คนฺตพฺพํ, คมิตพฺพํ. ขนฺตุํ. ขนิตุํ, ขนฺตพฺพํ, ขนิตพฺพํ.

หนฺตุํ, หนิตุํ, หนฺตพฺพํ. หนิตพฺพํ. มนฺตุํ, มนิตุํ, มนฺตพฺพํ, มนิตพฺพํ.

อาทิคฺคหณํ กิมตฺถํ? ตุนคฺคหณตฺถํ. คนฺตุน, ขนฺตุน, หนฺตุน, มนฺตุน.

๕๙๗, ๖๔๑. สพฺเพหิ ตุนาทีนํ โย.

สพฺเพหิ ธาตูหิ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ ยการาเทโส โหติ วา.

อภิวนฺทิย, อภิวนฺทิตฺวา, โอหาย, โอหิตฺวา, อุปนีย, อุปเนตฺวา,

ปสฺสิย, ปสฺสิตฺวา, อุทฺทิสฺส, อุทฺทิสิตฺวา, อาทาย, อาทิยิตฺวา.

๕๙๘, ๖๔๓. จนนฺเตหิ รจฺจํ.

จการนการนฺเตหิ ธาตูหิ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ รจฺจาเทโส โหติ วา.

วิวิจฺจ, อาหจฺจ, อุหจฺจ.

วาติ กิมตฺถํ? หนฺตฺวา.

๕๙๙, ๖๔๔. ทิสา สฺวาน สฺวานฺตโลโป จ.

ทิสอิจฺเจตาย ธาตุยา ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ สฺวานสฺวาเทสา โหนฺติ, อนฺตโลโป จ.

ทิสฺวาน, ทิสฺวา.

๖๐๐, ๖๔๕. ม ห ท เภหิ มฺม ยฺห ชฺช พฺภ ทฺธา จ.

ม ห ท ภ อิจฺเจวมนฺเตหิ ธาตูหิ ตุนาทีนํ ปจฺจยานํ มฺม ยฺห ชฺช พฺภ ทฺธาอาเทสา โหนฺติ วา อนฺตโลโป จ.

อาคมฺม, อาคมิตฺวา, โอกฺกมฺม. โอกฺกมิตฺวา, ปคฺคยฺห, ปคฺคณฺหิตฺวา, อุปฺปชฺช, อุปฺปชฺชิตฺวา, อารพฺภ, อารภิตฺวา, อารทฺธ, อารภิตฺวา.

๖๐๑,๓๓๔. ตทฺธิตสมาสกิตกา นามํ วา’ ตเว ตุนาทีสุ จ.

ตทฺธิตสมาสกิตกอิจฺเจวมนฺตา สทฺทานามํว ทฏฺฐพฺพา ตเว ตุน ตฺวาน ตฺวาทิปจฺจยนฺเต วชฺเชตฺวา.

วาสิฏฺโฐ, ปตฺตธมฺโม, กุมฺภกาโร อิจฺเจวมาทิ.

๖๐๒, ๖. ทุมฺหิ ครุ.

ทุมฺหิ อกฺขเร โย ปุพฺโพ อกฺขโร, โส ครุโกว ทฏฺฐพฺโพ.

ภิตฺวา, ฉิตฺวา, ทตฺวา, หุตฺวา.

๖๐๓, ๗. ทีโฆ จ.

ทีโฆ จ สโร ครุโกว ทฏฺฐพฺโพ.

อาหาโร, นที, วธู, เต ธมฺมา, โอปนยิโก.

๖๐๔, ๖๘๔. อกฺขเรหิ การ.

อกฺขรตฺเถหิ อกฺขราภิเธยฺเยหิ การปจฺจโย โหติ ปโยเค สติ.

อ เอว อกาโร, อา เอว อากาโร, ย เอว ยกาโร.

๖๐๕, ๖๔๗. ยถาคมมิกาโร.

ยถาคมํ สพฺพธาตูหิ สพฺพปจฺจเยสุ อิการาคโม โหติ.

การิยํ, ภวิตพฺพํ, ชนิตพฺพํ, วิทิตพฺพํ, กริตฺวา, อิจฺฉิตํ.

๖๐๖, ๖๔๒. ทธนฺตโต โย กฺวจิ.

ทการธการนฺตาย ธาตุยา ยถาคมํ ยการาคโม โหติ กฺวจิ ตุนาทีสุ ปจฺจเยสุ.

พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา, ธมฺมํ พุชฺฌิตฺวา.

ทธนฺตโตติ กิมตฺถํ? ลภิตฺวา.

กฺวจีติ กิมตฺถํ? อุปฺปาเทตฺวา.

อิติ กิพฺพิธานกปฺเป จตุตฺโถ กณฺโฑ.

ปญฺจมกณฺฑ

๖๐๗, ๕๗๘. นิคฺคหิต สํโยคาทิ โน.

สํโยคาทิภูโต นกาโร นิคฺคหิตมาปชฺชเต.

รงฺโค, ภงฺโค, สงฺโค.

๖๐๘, ๖๒๓. สพฺพตฺถ เค คี.

เคอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส คีอาเทโส โหติ สพฺพตฺถ ฐาเน.

คีตํ คายติ.

๖๐๙, ๔๘๔. สทสฺส สีทตฺตํ.

สทอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สีทาเทโส โหติ สพฺพตฺถ ฐาเน.

นิสินฺโน, นิสีทติ.

๖๑๐, ๖๒๗. ยชสฺส สรสฺสิ ฏฺเฐ.

ยชอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สรสฺส อิการาเทโส โหติ ฏฺเฐ ปเร.

ยิฏฺโฐ, ยิฏฺฐา.

ฏฺเฐติ กิมตฺถํ? ยชนํ.

๖๑๑, ๖๐๘. หจตุตฺถานมนฺตานํ โท เธ.

หจตุตฺถานํ ธาตฺวนฺตานํ โท อาเทโส โหติ เธ ปเร.

สนฺนทฺโธ, กุทฺโธ, ยุทฺโธ, สิทฺธิโธ, ลทฺโธ, อารทฺโธ.

๖๑๒, ๖๑๕. โฑ ฒกาเร.

หจตุตฺถานํ ธาตฺวนฺตานํ โฑ อาเทโส โหติ ฒกาเร ปเร.

ทยฺหตีติ ทฑฺโฒ, วฑฺฒตีติ วุฑฺโฒ.

ฒกาเรติ กิมตฺถํ? ทาโห.

๖๑๓, ๕๘๓. คหสฺส ฆร เณ วา.

คหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส สพฺพสฺส ฆราเทโส โหติ วา ณปจฺจเย ปเร.

ฆรํ, ฆรานิ.

วาติ กิมตฺถํ? คาโห.

๖๑๔, ๕๘๑. ทหสฺส โท ฬํ.

ทหอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส ทกาโร ฬตฺตมาปชฺชเต วา ณปจฺจเย ปเร.

ปริทหนํ ปริฬาโห.

วาติ กิมตฺถํ? ปริทาโห.

๖๑๕, ๕๘๖. ธาตฺวนฺตสฺส โลโป กฺวิมฺหิ.

ธาตฺวนฺตสฺส พฺยญฺชนสฺส โลโป โหติ กฺวิมฺหิ ปจฺจเย ปเร.

ภุเชน คจฺฉตีติ, ภุชโค. อุเรน คจฺฉตีติ อุรโค, ตุรโค, สงฺโข.

๖๑๖, ๕๘๗. วิทนฺเต อู.

วิทอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺเต อูการาคโม โหติ กฺวิมฺหิ ปจฺจเย ปเร.

โลกํ วิทติ ชานาตีติ โลกวิทู.

๖๑๗, ๖๓๓. น ม ก รานมนฺตานํ นิยุตฺตตมฺหิ.

นการ มการ กการ รการานํ ธาตฺวนฺตานํ โลโป น โหติ อิการยุตฺเต ตปจฺจเย ปเร.

หนิภุํ, คมิโต, รมิโต, สกิโต, สริโต, กริตฺวา.

อิยุตฺตตมฺหีติ กิมตฺถํ? คโต, สโต.

๖๑๘, ๕๗๑. น กคตฺตํ จชา ณฺวุมฺหิ.

จการ-ชการา กการ-คการตฺตํ นาปชฺชนฺเต ณฺวุมฺหิ ปจฺจเย ปเร.

ปจตีติ ปาจโก, ยชตีติ ยาชโก.

๖๑๙, ๕๗๓. กรสฺส จ ตตฺตํ ตุสฺมึ.

กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตสฺส รการสฺส ตการตฺตํ โหติ ตุปจฺจเย ปเร.

กโรตีติ กตฺตา, กโรนฺตีติ กตฺตาโร.

๖๒๐, ๕๔๙. ตุํ ตุน ตพฺเพสุ วา.

กรอิจฺเจตสฺส ธาตุสฺส อนฺตสฺส รการสฺส ตการตฺตํ โหติ วา ตุํ ตุน ตพฺพอิจฺเจเตสุ ปจฺจเยสุ.

กตฺตุํ, กาตุํ, กตฺตุน. กาตุน, กตฺตพฺพํ, กาตพฺพํ.

๖๒๑, ๕๕๓. การิตํ วิย ณานุพนฺโธ.

ณการานุพนฺโธ ปจฺจโย การิตํ วิย ทฏฺฐพฺโพ วา.

ทาโห, เทโห, วาโห, พาโห, จาโค, วาโร, จาโร, ปริกฺขาโร, ทายโก, นายโก, ลาวโก, ภาวโก, การี, ฆาตี, ทายี.

วาติ กิมตฺถํ? อุปกฺขโร.

๖๒๒, ๕๗๐. อนกา ยุ-ณฺวูนํ.

ยุณฺวุอิจฺเจเตสํ ปจฺจยานํ อน อกอิจฺเจเต อาเทสา โหนฺติ.

นนฺทนํ, การโก.

๖๒๓, ๕๕๔. กคา จชานํ.

จ ชอิจฺเจเตสํ ธาตฺวนฺตานํ กการคการาเทสา โหนฺติ ณานุพนฺเธ ปจฺจเย ปเร.

ปาโก, โยโค.

อิติ กิพฺพิธานกปฺเป ปญฺจโม กณฺโฑ.

กิตกปฺโป นิฏฺฐิโต.