โลกนีติปาฬิแปล_๒.๔๘ หมวดคนดี / คำสุภาษิตเย็ดกว่าจันทน์(ร์)

#คำสุภาษิตเย็นกว่าจันทน์(ร์)#

๔๘.

จนฺทนํ สีตลํ โลเก, ตโต จนฺทํว สีตลํ,

จนฺทจนฺทนสีตมฺหา, สาธุวากฺยํ สุภาสิตํ ฯ

„ไม้จันทน์ เป็นของเย็นในโลก

พระจันทร์ มีความเย็นยิ่งกว่านั้น

ส่วนคำสุภาษิตที่กล่าวดีแล้ว

เย็นกว่าพระจันทร์และไม้จันทน์.

(#โลกนีติ หมวดคนดี คาถาที่ ๔๘, #มหารหนีติ ๙, #ธัมมนีติ ๖๘, #กวิทัปปณีติ ๔๓)

……………….

ศัพท์น่ารู้ :

#จนฺทนํ (ไม้จันทน์) จนฺทน+สิ, ป., นป. มาจาก √จทิ+ยุ ปัจจัย ลงนิคคหิตอาคม แปลงนิคคหิตเป็น นฺ, 
แปลง ยุ เป็น อน. จนฺทน มีวิเคราะห์ว่า (วิ.) จนฺทยติ หิลาทยติ สีตคุณสมงฺคิตาย สตฺตานํ ปริฬาหํ 
วูปสเมนฺตํ สุขํ อุปฺปาเทตีติ จนฺทนํ (แปลว่า: ที่ชื่อว่า จนฺทน เพราะอรรถว่า ช่วยให้เกิดความสุขที่ดับ
ความเร่าร้อนของเหล่าสัตว์ได้ เพราะมีกลิ่นหอมที่พรั่งพร้อมไปด้วยความเย็น) ไม้จันทน์ ๗ ศัพท์ 
คือ: จนฺทน, คนฺธสาร, มลยช, สุวณฺณจนฺทน, หริจนฺทน, รตฺตจนฺทน, โคสีตจนฺทน. (อภิธาน. ๓๐๐-๑)

#สีตลํ (เย็น, หนาว) สีตล+อํ

#โลเก (ในโลก) โลก+สฺมึ

#จนฺทํว = จนฺทํ+เอว (พระจันทร์+นั่นเทียว) จนฺท+สิ ป.(ในที่นี้เป็นนปุสกลิงค์) มาจาก  จทิ+อ ปัจจัย 
ลงนิคคหิตอาคม แปลงนิคหิตเป็น นฺ พระจันทร์ ๑๔  ศัพท์ คือ: อินฺทุ, จนฺท, นกฺขตฺตราช, โสม, 
นิสากร, โอสธีส, หิมรํสิ, สสงฺก, จนฺทิมนฺตุ, สสี, สีตรํสิ, นิสานาถ, อุฬุราช, มา. (อภิธาน. ๕๑)

#จนฺทนํ (ไม้จันทน์, ไม้หอม) จนฺทน+อํ

#จนฺทนจนฺทสีตมฺหา (แม้กว่าไม้จันทน์และพระจันทร์) จนฺทน+จนฺท+สีต > จนฺทนจนฺทสีต+สฺมา, 
แปลง สฺมา เป็น มฺหา ได้บ้าง ด้วยสูตรว่า สฺมา-หิ-สฺมึนํ มฺหา-ภิ-มฺหิ วา. (รู ๘๑)

#สาธุวากฺยํ (ถ้อยคำของคนดี, คำพูดของนักปราชญ์) สาธุ+วากฺย > สาธุวากฺย+สิ

#สุภาสิตํ (ถ้อยคำที่กล่าวดีแล้ว, คำสุภาษิต ) สุภาสิต+สิ

คำว่า “สาธุ” มีวิเคราะห์ว่า สารตฺถปรตฺถํ สาเธตีติ สาธุ 
(ธรรมที่ยังประโยชน์ตนและประโยชน์ผู้อื่นให้สำเร็จ ชื่อว่า สาธุ) สาธ-สํสิทฺธมฺหิ+อุ,

อนึ่ง สาธุ ศัพท์ย่อมใช้ในอรรถ ๖ อย่าง คือ :

๑. สุนฺทร (ดี, งาม), เช่น สาธุ ธมฺมจารี ราชา ฯ สาธุ ปญฺญาณวา นโร ฯ สาธุ มิตฺตานมทุพฺโภ, 
ปาปานํ อกรณํ สุขํ ฯ (พระราชาผู้มีปกติประพฤติธรรม เป็นพระราชาที่ดี., คนผู้ปัญญา เป็นคนดี., 
คนไม่ประทุษร้ายมิตรทั้งหลาย เป็นคนดี., การไม่ทำบาปทั้งหลาย เป็นความดี.)

๒. ทฬฺหีกมฺม (ทำให้มั่นคง),  เช่น สาธุกํ สุโณม มนสิกโรม ฯ (เราทั้งหลาย จงฟัง จงกระทำไว้ในใจ ให้มั่น.)

๓. อาจายน (อ้อนวอน), เช่น สาธุ เม ภนฺเต ภควา สํขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตุ ฯ 
(ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ ขอพระผู้มีพระภาค จงทรงแสดงธรรมโดยย่อแก่ข้าพระองค์เถิด.)

๔. สมฺปฏิจฺฉน (รับคำ), เช่น สาธุ ภนฺเตติ โข เต ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวา ฯ 
(ภิกษุทั้งหลายเหล่านั้น ชื่นชมยิ่งซึ่งภาษิตของพระผู้มีพระภาคเจ้า อนุโมนาแล้ว ด้วยคำว่า 
ข้าแต่พระองค์ผู้เจริญ อ. ดีละ ดังนี้แล.)

๕. สชฺชน (คนดี, ความดี), เช่น  อสาธุํ สาธุนา ทเม ฯ (พึงฝึกคนคนไม่ดี ด้วยความดี.)

๖. สมฺปหํสน (รื่นเริง, ยินดี), เช่น สาธุ สาธุ สารีปุตฺต ฯ (แน่ะสารีบุตร อ. ดีแล้ว ๆ)

(ที่มา : อภิธาน-สูจิ หน้า ๘๗๕)

อีกหนึ่งสำนวนแปล...

“ไม้แก่นจันทน์ เย็นกาย ในโลกนี้,

เย็นฤดี คือพระจันทร์ วันเพ็ญฉาย,

คำปราชญ์เย็น กว่าสิ่งนั้น อีกมากมาย,

เย็นมิคลาย สุภาษิต ลิขิตธรรม.“

……………….